Тез-тез қуюқ туманлар ичида қоладиган Британия оролининг қадимдан сақланиб қолган яна бир номи бор — Туманли Албион. Туманлар британияликлар ҳаётининг ажралмас қисмига айланган, дейиш мумкин. Аммо орол тарихида шундай туманлар ҳам бўлганки, унинг натижасида минглаб инсонлар ҳаётдан кўз юмган. Бугун уларнинг энг даҳшатлиси, тарихга «Буюк смог» номи билан кирган ҳалокатли туман ҳақида ҳикоя қиламиз.
Мавзуга доир: Тошкентни қоплаган чанг бўрони — суратларда
Смог ўзи нима?
«Смог» атамасини биринчи бор инглиз доктори Ҳенри Антуан де Во 1905 йили чоп этилган «Туман ва тутун» мақоласида ишлатади. Муаллиф ўз мақоласида тутун (инглизча — smoke) ва туман (инглизча — fog) сўзларини бирлаштириб, смог атамасини қўллайди. Оддий қилиб айтганда смог бу — атмосферага кўтарилган саноат чиқинди моддаларининг ҳаво билан бирлашиб, уни ифлослантириш жараёнидир (кимёгарлар буни фотокимёвий реакция деб атайди).Смог ифлосланиш юқори бўлган шаҳарларда, саноат марказларида, ёнилғи ва ёқилғи маҳсулотлари кўп ишлатилувчи жойларда юзага келади. Смогнинг бир жойда тўпланиб қолишига иссиқ ҳаво шароити ва шамол айланишининг камлиги сабаб бўлади. Тоғ ва тепаликлар ён бағирларидаги ҳудудларда кўпинча шамол йўли тўсилгани сабаб ҳам ифлос ҳаво бир жойда тўпланиб қолади.
Одатдаги тумандан фарқли равишда смог инсон ҳаёти учун ўта зарарли ҳисобланади. Чунки смог таркибида саноат чиқиндисининг заҳарли элементлари (азот диоксиди, нитрат, фтор ва бошқалар) мавжуд. Смог нафас олиш қийинлашиши, уйқусизлик, бош оғриғи ва йўтални келтириб чиқаради. Тутунли туман пайтида кўз ва бурун шиллиқ қаватлари яллиғланиши, иммунитет пасайиш ҳолатлари ҳам кузатилади.
Бугунги кунга қадар йирик смоглар Москва, Санкт-Петербург, Олмаота, Лос-Анжелас, Мехико, Теҳрон ва Лондон шаҳарларида кузатилган. 1952 йил Лондонда юз берган смог бошқаларидан қуюқлиги, узоқ вақт давом этгани ва минглаб ўлимларга сабаб бўлгани билан ажралиб туради. Юқоридаги омилар сабаб Лондон смоги тарихга «Буюк смог» номи билан кирган.
Мавзуга доир: «Қозоғистондан келиб, Қозоғистонга қайтиб кетди». Жаҳонгир Ортиқхўжаев Тошкентда кузатилган чанг бўрони ҳақида
Лондон «нўхат шўрвалари»
Лондонликлар учун қуюқ тутунли туман аслида янгилик эмас эди. Туманли Албион юрагида XIII асрданоқ ҳавонинг тутун билан ифлосланиши муаммоси пайдо бўлган. Бунга асосий сабаб шаҳарда ёқилувчи паст сифатли кўмир тутуни эди (кўмирнинг сифатлиси экспорт қилинарди) . Қирол Эдуард I 1306 йилдаёқ шаҳарда кўмир ёқишни қисман тақиқловчи қарор чиқаради. Аммо бу қарор ҳам, кейинчалик қирол Яков VI қабул қилган янги қарор ҳам вазиятни ўзгартира олмайди.Аксинча, XVIII асрга келиб, саноат ривожланиши натижасида аҳвол янада оғирлашади. Лондон устида тез-тез пайдо бўлувчи туман кимёвий моддалар (хусусан, олтингугурт) сабаб сариқ рангли ва анча қуюқ бўла бошлайди — шу вақтдан бошлаб бундай туманларни «нўхат шўрва» («pea-souper») деб аташ бошланади, боиси бундай туманлар нўхат шўрва каби сариқ ва қуюқ эди. XIX асрда «нўхат шўрва»лар Лондоннинг ўзига хос белгисига айланади. Инглиз ёзувчилари Чарльз Диккенз ва Артур Koнaн Дойлнинг асарларида ҳам Лондоннинг «нўхат шўрва»ли даврларини кўриш мумкин.
Саноатдан келаётган даромад ва у яратаётган иш ўринлари сабаб тутунли туманларга қарши кескин тадбирлар амалга оширилмайди. Бу эса минглаб инсонлар ўлимига олиб келади — лондонликларнинг қабртошларига XIX асрдаёқ «тутундан вафот этди» қабилида ёзувлар ёзила бошлаганди.
«Буюк смог»
1952 йил 5 декабрь. Лондонликлар эрта тонгда уйғониб, мусаффо осмонни кўради. Барча ўз ишига шошила бошлайди. Бир неча ҳафтадан бери давом этаётган қаттиқ совуқ лондонликлар уйларини анча совутганди. Совиб қолган уй ва фабрикаларни иситиш учун кўмир ёқиш бошланади. Мўрилардан чиқаётган паст сифатли кўмир тутунига автомобиль ва дизель ёнилғисида ҳаракатланувчи автобус тутуни ҳам қўшилади. Бир неча соат ичида Лондонни сарғиш тутун қоплаб олади. Албатта бундай смог Лондон аҳолиси учун янгилик эмас эди, бироқ бу сафар туман анча қуюқлашади.Антициклон натижасида юқори ҳаво босими Англия жанубида туриб қолади ва бу ҳаво ҳароратининг ўзгаришига олиб келади. Совуқ ҳаво иссиқ ҳаводан юқорироқда туриб қолади ҳамда шаҳар юзини ҳаво томчиларига қўшилган заҳарли моддалар тутуни эгаллайди. Ҳароратнинг ўзгариши олтингугуртли кўмир тутунининг атмосферага кўтарилиб кетишига йўл бермайди, чунки тутунни учириб олиб кетувчи шамол пастда йўқ эди. Заҳарли смог Лондон осмонининг пастида, шаҳар юзида туриб қолади. Натижада тарихдаги энг даҳшатли ва ифлосланган туман пайдо бўлади.
Туман шу қадар қуюқлашадики, шаҳарнинг баъзи қисмларида одамлар юриш пайтида ўз оёқларини кўрмай қолади. Беш кун давом этган смог шаҳар инфратузилмасини фалаж қилиб қўяди. Метродан бошқа барча транспорт фаолияти ишдан чиқади. Поездлар ва Темзадаги қайиқлар ҳаракати тўхтатилади, парвозлар бекор қилинади. Ҳукумат ота-оналардан фарзандларини мактабга юбормасдан уйда олиб қолиши сўрайди. Жиноятчилик даражаси ошади. Шаҳардаги чорва моллари эса ёппасига бўғилиб ўла бошлайди. Кўчадан қайтган одамларнинг юз ва қўллари кўмирчиларникидек қоп-қора бўлиб қолади.
«Буюк смог» қандай оқибатларга олиб келди?
Аҳвол 9 декабрга келибгина — ғарбдан эсган шамол олтингугуртли смогни Лондон осмонидан Шимолий денгиз томон олиб кетгач, ўнглана бошлайди. Смоглар одатий ҳол бўлгани сабаб аксарият лондонликлар бу сафарги смог аянчли оқибатлар келтириб чиқарганини дастлаб тасаввур ҳам қилмаган. Бир неча ҳафтадан сўнг эълон қилинган рақамлар эса жамоатчиликни даҳшатга солган, юз берган воқеа шунчаки тутунли туман эмас, балки «Буюк смог» эканини кўрсатган.
Уинстон Черчил ҳукумати аввалига маълумотларни яширишга уринган. Аммо, «касалини яширсанг, иситмаси ошкор қилади» деганларидек, Лондонда марҳумларнинг тобути устига қўйиш учун гул ва тобутлар қолмагач, расмийлар охир-оқибат «Буюк смог»га доир ахборот ва рақамларни ошкор қилишга мажбур бўлади.
Ҳукумат эълон қилган ҳисоботга кўра, «Буюк смог» даврида Лондон атмосферасига минг тонна тутун зарралари, икки минг тонна карбонат ангидрид, 140 тонна хлорид ва 14 тонна фтор моддалари кўтарилган. Тутунли туман таркибида 370 тонна олтингугурт диоксиди ва 800 тонна сулфат кислота мавжуд бўлгани аниқланган.
Ҳукумат ҳисоботида «Буюк смог» оқибатида 4 минг киши ҳаётдан кўз юмгани айтилади. 1953 йил февраль ойида Британия парламентининг Жамоалар палатаси қурбонлар сони аслида кўпроқлиги, «Буюк смог»дан кейинги ҳафта ва ой давомида яна 8 минг киши вафот этганини эълон қилади. Умумий ҳисобда «Буюк смог» 12 минг кишининг умирга зомин бўлади, 25 минг инсон касаллик таътилига чиқишга мажбур бўлади. Чорва моллари билан боғлиқ талафот эса ҳисоблаб чиқилмайди.
«Буюк смог» барчани сергак торттиради. Бу шафқатсиз сабоқ ҳаво ифлосланиши ҳақидадаги фикрларнинг ўзгаришига сабаб бўлди. Саноатда янги экологик стандартлар қабул қилина бошланади. Буюк Британия ҳукумати кўмир ўрнига газ ва электрдан фойдаланишни жорий қилади. Орадан 4 йил ўтиб, экология тарихидаги муҳим қонун — шаҳарларда кўмир ёқишни чеклаб, саноат корхоналарни шаҳарлардан узоқлаштирган «Тоза ҳаво тўғрисидаги қонун» қабул қилинади.
Шунга қарамай, инсоният кейинчалик яна бир неча ҳалокатли смогларни бошдан ўтказди. Аммо уларнинг ҳеч бири «Буюк смог» даражасида даҳшатли бўлмади.
Изоҳ (0)