«Инсониятга қарши жиноят». СССР томонидан уриб туширилган, 269 нафар инсон ҳаётига зомин бўлган Boeing фожиаси

1983 йилнинг 31 август куни кечки пайт бортида жами 269 нафар инсон бўлган Жанубий Кореянинг Boeing 747 самолёти Нью-Йоркдан Сеул томон ўз парвозини бошлайди. Аляскада ёнилғи тўлдириш учун тўхтаб, кейин йўналишини давом эттирган учоқ орадан бир неча соат ўтса-да на ўз манзилига етиб келади, на корейс ва япон ҳаво радарларида кўринади. Бироз кейинроқ эса дунё ҳамжамияти ушбу самолёт ва ундаги инсонларнинг фожиали тақдиридан хабар топади.

Совуқ уруш даврида ҳарбий ҳаво тўқнашувлари

Совуқ уруш пайтида бир-бирига қарши икки қутб давлатларининг барчасида ҳарбий тайёргарлик ҳамиша юқори нуқтада ушлаб туриларди. Айниқса, ҳаво парвозлари анча хавфли бўлиб, ҳаво ҳудудлари ҳаво ҳужумидан ҳимоя воситаларининг доимий ҳушёрлигида назорат қилинган. Хусусан, 1950 йилдан 1970 йилга қадар ўн бешга яқин АҚШ самолётлари Совет иттифоқи ҳарбийлари томонидан уриб туширилади. Ўз навбатида америкаликларнинг ҳаво ҳужумидан ҳимоя тизими уч совет учоғини ерга қулатган. Бу тўқнашувларнинг аксарияти Осиё-Тинч океан минтақасида, СССРнинг Осиё соҳиллари ёки Япония ороллари атрофида юз берган.

Европада ҳам бундай воқеалар бир неча бор содир бўлади. 1953 йилнинг март ойида чех учувчиси бошқарган Россиянинг МиГ қирувчи самолёти Германия ҳаво ҳудудида АҚШнинг F-84 қирувчи самолётини уриб туширади. 1958 йил сентябрь ойида эса бортида олти нафар экипаж аъзоси ва ўн бир нафар айғоқчи бўлган АҚШнинг C-130 айғоқчи самолёти Совет иттифоқи осмонида тўртта МиГ томонидан ерга қулатилади. Кейинроқ экипажнинг барча аъзоси ўлгани тасдиқланган, бироқ айғоқчиларнинг тақдири ҳеч қачон ошкор қилинмаган. 1964 йил ўқув-парвоз учун Шарқий Германиянинг Эрфурт шаҳридан осмонга кўтарилган АҚШнинг Т-39 самолёти Совет иттифоқининг МиГ-19 қирувчиси томонидан уриб туширилади.

Korean Air Lines flight 007 СССР томонидан уриб туширилган биринчи корейс самолёти эмас

Совуқ уруш даврида вақти-вақти билан юз бериб турган бўлса-да фуқаролик самолётларига ҳужумлар камдан кам учраган. Шуниси эътиборлики, Совет ракеталари 1983 йилдан олдин ҳам корейс йўловчи самолётини нишонга олган эди. Бу воқеа 1978 йил апрелда содир бўлган; ўшанда Париждан Сеулга Шимолий қутб орқали учган Корея самолёти СССР ҳаво ҳудудига адашиб кириб қолади.

Карелия ССР осмони узра учаётган корейс Boeing 707 самолёти, СССРнинг Су-15 қирувчи-тўхтатувчи самолёти томонидан огоҳлантирилади, аммо корейс экипажи совет ҳарбийларининг сигналларга жавоб бермайди. Финляндия томон кескин бурилган корейс самолётига «ҳаво ҳаво» типидаги ракета ҳужуми берилади, аммо йўқ қилинмайди. Самолёт музлаган кўлга муваффақиятли қўнади. Икки қурбондан ташқари 109 йўловчи ва экипаж аъзоларининг барчаси тирик қолади ва тезда рус вертолётлари томонидан қутқарилади.

Учувчиларнинг ҳаво ҳудудини ноқонуний кесиб ўтгани ва бир неча огоҳлантиришларга жавоб бермагани, қолаверса, қурбонлар кўп бўлмагани учун Халқаро фуқаро авиацияси ташкилоти (ICАО) ва Корея Республикаси ҳукумати ҳодиса юзасидан СССРга ҳеч қандай даъво билан чиқмайди. СССР Корея Республикаси ҳисобига йўловчилар харажатларини қоплаш учун 100 минг доллар ўтказади.

Нью-Йорк — Анкориж — Сахалин — …

1983 йилнинг 31 август оқшомида Korean Air Lines авиакомпаниясига тегишли Boeing 747 самолёти 246 йўловчи (23 нафар экипаж аъзоси) билан Сеул томон йўлга чиқади. Самолёт АҚШнинг Аляска штатидаги Анкориж шаҳридан ёнилғи қуйиб, сафарини давом эттириши керак эди. Самолётдаги 62 нафар АҚШ фуқароси орасида конгрессмен Ларри Макдоналд ҳам бор эди. У АҚШ ва Жанубий Корея ўртасида имзоланган мудофаа тўғрисидаги шартноманинг 30 йиллиги муносабати билан Сеулга учаётганди.

Анкорижда ёнилғи қуйилгандан сўнг самолёт ҳавога кўтарилади ва жануби-ғарбий томон, манзилга қараб йўл олади. Халқаро сана чизиғи кесиб ўтилгач, сана 1 сентябрга ўзгартирилади. Самолётни «автопилот» режимига туширган учувчилар ҳаво кемаси халқаро сувлар устида қонуний парвоз қилаётганига ишонади. Аммо бир неча техник носозликлар ва учувчининг нотўғри қарори сабаб самолёт Сибир томон уча бошлайди. 007 рейси совет ҳарбий база ва радиолокацион станциялари жойлашган тоғли Камчатка яримороли устидан учиб ўтади.

Бегона самолётнинг ҳаво ҳудудига рухсатсиз кириб келиши совет офицерларида унинг айғоқчи самолёт эканлиги ҳақида шубҳа уйғотади, ҳамда самолётни кузатиш учун қирувчи МиГ қирувчи самолётлари ҳавога кўтарилади. Бироқ корейс самолёти қирувчилар етиб келмасидан СССР ҳаво ҳудудини тарк этиб, халқаро сувларга чиқади.

Аммо Boeing 747 яна СССР ҳаво майдонига кириб, Сахалин ороли устидан уча бошлайди. Бу сафар совет қирувчилари корейс самолётига эргашади. Совет учувчиси самолётда навигация ва стробоскопик чироқларнинг милтиллаётганини кўради, бу унинг айғоқчи самолёт эмаслигини билдирарди. Совет қирувчилари огоҳлантирувчи ракеталарини отади, бироқ экипаж аъзолари ўқларни пайқамайди. Бундан ташқари корейс учувчилари радио қўнғироқларга жавоб бермайди.

Бу пайтда корейс самолёти Токио ҳаво ҳаракатини назорат қилиш идорасидан баландликни ошириш учун рухсат олади ва тезликни ошириб халқаро ҳаво ҳудудига яқинлашади.

Самолётнинг бундай кескин ҳаракати совет учувчилари томонидан қочишга уриниш сифатида кўрилади ва СССР Узоқ Шарқ округи, ҳаво ҳужумидан ҳимоя кучлари қўмондони генерал Валерий Каменский самолётни уриб туширишга буйруқ беради. Совет қирувчилари иккита «ҳаво ҳаво» типидаги ракетани учиради…

Совет учувчиси самолёт қулагани ҳақида рапорт беради, бироқ ракеталар самолётни дарҳол қулатмайди. Ҳаво кемаси бир неча дақиқа парвозни давом эттиради. Дастлаб даҳшатли ҳайқириқлар осмонни қоплайди, кейин эса самолёт қулашни бошлайди. Корейс самолёти Сахалин оролининг жанубидаги Монерон ороли яқинида океанга қулайди ва 007 рейси бортидаги барча ҳалок бўлади.

Расмий Москванинг ҳодисани рад этиши ва яшириши

Совет иттифоқи дарҳол ҳалокат юз берган ҳудудда қидирув-қутқарув ишларини бошлайди. Бироқ Москва самолёт уриб туширилганини рад этади ва ҳодиса жойи ҳақидаги маълумотларни яширади. Тез орада АҚШ ва Япония махсус хизматлари совет учувчиси ҳамда офицери радиоалоқаси ёзилган ёзувни қўлга киритади. Натижада СССР Boeing 747 уриб туширилганини тан олади, Москва расмийлари бу ҳодисани «АҚШ махсус хизматлари томонидан пухта уюштирилган провокация» деб таърифлади.

АҚШ, Япония ва Жанубий Корея кемалари самолёт қолдиқлари ва жасадларни топиш учун юборилади, аммо Совет қидирув кемалари уларга халақит бериб, операция самарасиз тугашига сабаб бўлади. Советлар 1983 йилнинг октябрида самолётнинг қора қутисини топади, лекин бу маълумот сир сақланади.

Жавоб

Ҳарбий самолётнинг фуқаро самолётини уриб тушириши АҚШнинг ҳам, унинг Ғарбдаги иттифоқчиларнинг ҳам кескин норозилигига сабаб бўлади. Boeing 747 ҳалокати АҚШ—СССР муносабатларини Кариб инқирозидан кейинги энг таранг нуқтага олиб келади.

5 сентябрь куни АҚШнинг амалдаги президенти Рональд Рейган бутун халққа мурожаат қилиб, Совет иттифоқининг ҳужумини қоралайди. Президент буни «инсониятга қарши жиноят, инсон ҳуқуқлари бўйича барча концепцияларнинг бузилиши» деб атайди. БМТ Совет иттифоқининг ҳаракатларини қораловчи резолюция қабул қилади. СССР авиакомпанияси Аэрофлотънинг АҚШда ишлаш лицензияси бекор қилинади.

ICАО ушбу воқеадан кейин фуқаро самолётларига ҳарбий қурол ишлатишни тақиқлаш тўғрисида Халқаро фуқаро авиацияси конвенциясига тузатиш киритди.

Муҳаммадқодир Собиров тайёрлади