26 июль, душанба куни Тунис парламенти биноси олдида мамлакат президенти Каис Саид тарафдорлари ва парламент спикери Рашид ал -Ганннуши бошчилигидаги «Ан-Наҳда» («Уйғониш») исломий партияси тарафдорлари ўртасида оммавий тўқнашувлар юз берди. Тартибсизликларга Саиднинг бир кун олдин ҳокимиятни тўлиқ ўз қўлига олиш тўғрисидаги мисли кўрилмаган қарори сабаб бўлди.
Робокоп қандай қилиб ҳукуматни ўз қўлига олди?
26 июлга ўтар кечаси давлат раҳбари телевизион мурожаатида парламент спикери ва бош вазир билан маслаҳатлашган ҳолда парламент фаолиятини тўхтатишга қарор қилганини айтди (ал-Ганнуши ҳеч қандай маслаҳатлашувларда қатнашмаганини билдирди, ҳукумат раҳбари Хишам Машиши эса вазиятга изоҳ бермади).
«Аслида, бир неча ой олдин қабул қилишим керак бўлган биринчи қарор парламентга тааллуқли — унинг бутун фаолиятини тўхтатиб туриш тўғрисидаги қарор», — деди Саид. Шунингдек, у депутатлар дахлсизлик ҳуқуқидан маҳрум қилингани ҳамда ўзини прокуратурага раҳбарлик қилиши тўғрисида қарор қабул қилганини эълон қилди. Бундан ташқари, президент Машишини ишдан бўшатиш орқали мамлакатдаги бутун ижро ҳокимиятини ўз қўлига олди. Саид янги бош вазир тайинланишини ваъда қилди, аммо ҳалигача янги вазир тайинланмади.
Конституциявий ҳуқуқ мутахассиси бўлган Саиднинг айтишича, унинг барча ҳаракатлари 2014 йилда қабул қилинган Тунис конституциясига мувофиқ бўлиб, бош қонун «парламент тарқатиб юборилишини назарда тутмайди, аммо унинг фаолияти тўхтатилишига тўсқинлик қилмайди». Кейинчалик, президент девонининг аниқлик киритишича, парламентнинг иши 30 кунга музлатилган. Шунингдек, Саид ушбу чораларнинг барчаси «Тунисга жамоат тинчлиги қайтгунига қадар ва мамлакат сақлаб қолингунча» амалга оширилаётганини айтди.
Президентнинг телевидение орқали йўллаган мурожаатидан сўнг, унинг буйруғига биноан ҳарбийлар парламент биноси ва бошқа стратегик аҳамиятга эга бўлган давлат объектларини ўраб олди. 80 ёшли ал-Ганнуши парламентга киритилмади — у бошқа депутатлар билан биргаликда давлат раҳбарининг қарорларига қарши чиқишни ният қилганди. «Ан-Наҳда» парламентдаги энг катта фракцияга эга, у ўринларнинг чорак қисмини эгаллаган. Тунисдаги воқеаларни фаол ёритиб бораётган Қатарнинг Al-Jazeera телеканали хабар беришича, 26 июль куни телеканалнинг Тунисдаги офисига полиция бостириб кирган. 20 га яқин ҳуқуқ-тартибот органлари вакиллари журналистларга ишни тўхтатиш зарурлиги тўғрисида айтган ва ўз ҳаракатларини суд қарори билан изоҳлаган.
Каис Саид 2019 йил октябрь ойида бўлиб ўтган президентлик сайловларининг иккинчи босқичида 72 фоиздан кўпроқ овоз тўплаб, ғалаба қозонганди. 63 ёшли сиёсатчи партиясиз бўлиб, у сайлов кампаниясини бюджет маблағлари ва оммавий митингларсиз олиб борган, мамлакат шаҳарларидаги кафеларда, бозорларда, ижтимоий тармоқларда ташвиқот ўтказган, деб ёзади «ТАСС». Financial Times уни популист деб атайди. Al Jazeera унинг ғалабасини ҳуқуқшунос профессорнинг бирорта сиёсий гуруҳга алоқаси бўлмагани билан изоҳлади.
Сайловолди даврда Саид ҳокимиятни марказлашмаган тизимга ўтказиш ва сайловни ислоҳ қилишни қўллаб-қувватлади, хусусан, у тўғридан-тўғри парламент сайловлари ўрнига, кўп босқичли тизимни таклиф қилди, унинг доирасида фуқаролар томонидан маҳаллий кенгашларга вакиллар сайланади, улар эса ўз навбатида, вилоят ва республика депутатларини сайлайди. Саид террорчиларга қарши ўлим жазоси тайинлаш ва гомосексуалларни жиноий жавобгарликка тортиш тарафдори сифатида танилган, у эркаклар ва аёлларни мерос ҳуқуқларида тенглаштиришга қарши чиққан. Ташқи кўриниши ва нутқ услуби билан машҳур кино қаҳрамонига ўхшагани учун Саид Робокоп лақабини олган, деб ёзади The Guardian.
2015 йилда Тунис миллий мулоқот квартети «2011 йилги ‘ясмин инқилобиъдан кейин Тунисда плюралистик демократия қурилишига қўшган ҳал қилувчи ҳиссаси» учун Нобель мукофотини олди. Бироқ, мамлакатда сиёсий вазият барқарор эмасди. 2020 йилги сиёсий инқироз, асосий сиёсий ўйинчилар билан келишилган ҳолда, Машиши бош вазир этиб тайинланиши билан ҳал қилинди. Аммо ҳукумат тўлиқ таркибда ишламади — президент 11 нафар вазирни тасдиқлашдан бош тортди, натижада кўплаб вазирлик ўринлари бирлаштирилди.
Мамлакатнинг иқтисодий ривожланиши жуда секин кечди. Жаҳон банки Тунис бўйича шарҳида таъкидлашича, 2020 йил охирига келиб коронавирус пандемияси мамлакат иқтисодиётига кучли салбий таъсир кўрсатгани маълум бўлди — Тунисда пасайиш минтақадаги бошқа давлатларга қараганда кучлироқ эди, чунки мамлакат инқирозга иқтисодий кўрсаткичларининг пасайиши ва давлат қарзининг ўсиб бориши билан кирди. Натижада, ялпи ички маҳсулот 2020 йилда 8,8 фоизга камайди, пандемия бошида 15 фоиз бўлган ишсизлик 2021 йилнинг биринчи чораги охирига келиб 17,8 фоизгача ўсди. Ишсизликнинг энг жиддий ўсиши аёллар (24,9 фоиз ишсиз) ва 15 ёшдан 24 ёшгача бўлган ёшлар (ишсизларнинг 40,8 фоизи) ўртасида кузатилди.
Тунисдаги коронавирус билан касалланиш ва ўлим даражаси Шимолий Африкадаги энг юқори кўрсаткичлардан биридир. Жонс Ҳопкинс университети маълумотларига кўра қарийб 12 миллион аҳолиси бўлган ушбу мамлакатда пандемия бошидан буён 569 минг киши COVID-19’га чалинган, шулардан 18 минг киши вирус қурбони бўлган, аҳолининг атиги 7 фоизи коронавирусга қарши эмланган.
Пандемия сабабли ўрнатилган чекловлар йил бошида бошланган норозиликларга сабаб бўлди. Бош вазир Машиши намойишчиларнинг кўчаларга чиқиши асосли эканини тан олган, бироқ айни пайтда 600 га яқин одам ҳибсга олинган, дейилади Wашингтон Институте тадқиқотларида. Институт томонидан ўтказилган сўровномалар натижалари шуни кўрсатадики, тунисликларнинг 80 фоиздан ортиғи мамлакатнинг ривожланиш йўналишидан, асосан иқтисодий вазиятдан норози.
Қарама-қаршилик нима билан тугайди?
Спикер ал-Ганнуши президент Саиднинг ҳаракатларини «фитна» деб атади, парламент бюроси унинг фармонларини «пуч» деб таърифлади. Ал-Ганнуши ва унинг партияси президент Конституциянинг 80-моддасида талаб қилинганидек музокара ўтказмаганини таъкидламоқда.
«Бир қатор шарҳловчилар содир бўлган воқеани давлат тўнтариши деб талқин қилмоқда, чунки президент 80-моддага таянган, аммо ушбу моддани қўллашда президент ваколатларни парламент билан келишган ҳолда ўз зиммасига олади. 2014 йилги Конституция ёзилаётганда президентнинг ҳокимиятни эгаллаб олишига йўл қўймаслик учун махсус чоралар кўрилганди», — дея Тунисдаги вазиятга баҳо берди Россия Фанлар академиясининг Шарқшунослик институти араб ва исломшунослик маркази раҳбари, «Валдай» клуби эксперти Василий Кузнецов.
Экспертнинг сўзларига кўра, Тунис инқирози, бошқа масалалар қатори, президент ва парламент ўртасидаги доимий қарама-қаршилик туфайли юзага келган, ушбу зиддиятлар эса ижроия идораларига на санитария, на иқтисодий инқирозни ҳал қилиш учун самарали чоралар кўриш имконини берган. Кузнецовнинг таъкидлашича, президентнинг қарори жамиятнинг муҳим қисми томонидан маъқулланди, бир қатор сиёсий партиялар ва жамоат ташкилотларининг жиддий қаршиликларига сабаб бўлмади. Туниснинг нуфузли Умумий меҳнат иттифоқи жуда чекланган оҳангда баёнот қилди, унда асосан конституциявий тузум асосларини сақлаб қолиш зарурлиги тўғрисида гап боради. Кузнецовнинг сўзларига кўра, вазиятнинг энг хавфли томони шундаки, мамлакатнинг барча сиёсий кучларини муросага келтирган 2014 йилги Конституция шубҳа остига олиниши мумкин.
The Washington Post ёзишича, Конституциявий судга мурожаат қилиш орқали инқироздан чиқиш йўлини топиш мумкин эди, бундай суднинг яратилиши Конституцияда кўзда тутилган, аммо сиёсий зиддиятлар туфайли шу пайтгача суд яратилмаган, сўнгги уринишга эса январь ойида президент Саид тўсқинлик қилган.
«Араб баҳори» — Араб мамлакатларида 2011 йил бошларида юз берган норозилик намойишлари ва қўзғолонлар тўлқини. Воқеаларнинг дастлабки замини 2010 йилда қайд этилган. Тунис, Миср ва Яманда инқилоблар юз берган; Ливияда фуқаролар уруши ҳукумат ўзгаришига олиб келган, Сурияда фуқаролар уруши ҳалигача давом этмоқда; Баҳрайнда фуқаролар қўзғолони, Жазоир, Ироқ, Иордания, Марокаш ва Уммонда оммавий норозиликлар бўлиб ўтган. Шунингдек, Кувайт, Ливан, Мавритания, Саудия Арабистони, Судан, Жибути ва Ғарбий Саҳройи Кабирда норозилик намойишлари ўтказилган. 2011 йил май ойида Исроил чегарасида юз берган тўқнашувларни ҳам маҳаллий «Араб баҳори» илҳомлантирган.
Изоҳ (0)