«Ҳамма ҳайвонлар тенгдирлар, бироқ айрим ҳайвонлар бошқаларидан кўпроқ тенгдир». Оруэллнинг 118 йиллиги муносабати билан «Молхона» мутолааси

Инглиз ёзувчиси, журналисти ва публицисти Жорж Оруэлл таваллудига 25 июнь куни 118 йил тўлди. Ўзбек ўқувчиси уни, дунёнинг исталган бошқа мамлакатидаги китобхон каби, «Молхона» («Animal Farm: A Fairy Story») ривоят-қиссаси ва «1984» («Nineteen Eighty-Four») романлари орқали танийди.

Оруэлл замонавий оммавий ва сиёсий маданиятга ҳамон таъсир кўрсатиб келаётган «1984» романидан аввал, 1943—1944 йилларда «Молхона»ни ёзган. Бу қисса, қайсидир маънода, «1984»га киришиш олдидан бир тайёргарлик эди. Қиссада инқилобий тамойиллар ва дастурлар (ҳамманинг тенг ҳуқуқли экани ва утопия қуриш ғояси) вақт ўтиши билан, босқичма-босқич диктатура ва тоталитаризмга олиб бориши кўрсатилган. Мунаққидларнинг таъкидлашича, «Молхона» Россияда 1917 йили юз берган инқилоб ва ундан кейинги воқеаларга бир ўхшатишдир — унда авлодларга муҳим васият қолдирган Ленинни ҳам, ҳокимиятни эгаллаб олган Сталинни ҳам, Сталиннинг асосий душмани — қочоқ Троцкийни ҳам кўриш мумкин.

«Дарё» ёзувчининг таваллуд куни муносабати билан «Молхона» қиссасидан (Карим Баҳриев таржимасида) икки кичик парчани муштарийлар эътиборига ҳавола қилади.

Чўчқаларнинг хабарига кўра, улар кейинги уч ой мобайнида мистер Жонснинг болаларидан қолган ҳуснихат тўпламидан эскича ёзув ва ўқишни бир қадар ўрганишган экан. Наполеон уларни оқ ва қора бўёқларни олиб келишга юборди ва ўзи асосий йўл томон бошланадиган жойдаги дарвозаларга томон юрди. Кейин Сноуболл (айнан Сноуболл, чунки унинг ёзуви ҳамманикидан чиройлироқ эди) иккига айрилган туёқлари орасига мўйқаламни олиб, дарвозанинг юқори тўсинига ёзилган «Қўрғонча молхонаси» ёзувини ўчириб ташлади ва унинг ўрнига «Ҳайвонобод» деб ёзди. Бугундан бошлаб молхонанинг номи шундай бўлиши керак эди. Шундан сўнг улар бино томонга қайтдилар, бу ерда катта омборнинг орқа деворига Наполеон ва Сноуболлнинг буйруқларига асосан келтирилган нарвон тираб қўйилган эди. Уларнинг тушунтиришларига кўра, улар ўқиш ва ёзишни ўрганган сўнгги уч ой мобайнида чўчқалар ҳайвонизмнинг еттита устувор тамойилларини ишлаб чиқдилар. Бу еттита тамойил омбор деворида тарихга муҳрланиб қўйилади; уларда рад қилиб бўлмайдиган шаксиз итоат этиладиган қонунлар акс этади, молхонадаги барча жониворлар бугундан бошлаб то охиратгача шу қоидалар асосида яшайдилар. Айрим мураккабликлар бўлса-да (чўчқаларнинг нарвонда туриши осон эмас), Сноуболл юқорига чиқди ва ишга киришди; бир неча поғона қуйида Қичқириқ бўёқ солинган идишни ушлаб турарди. Ҳайвонизм арконлари ёғ босган қора деворга ўттиз метр наридан ҳам ўқиладиган қилиб катта-катта ҳарфларда оқ бўёқ билан ёзилди. Мана, улар нималардан иборат эди:

Етти аркон

1. Икки оёқда юрадиган ҳар ким — душман.
2. Тўрт оёқда юрадиган ёки қаноти бор ҳар ким — биродар.
3. Ҳайвонлар кийим киймайдилар.
4. Ҳайвонлар тўшакда ётмайдилар.
5. Ҳайвонлар шароб ичмайдилар.
6. Ҳеч бир ҳайвон бошқа ҳайвонни ўлдириши мумкин эмас.
7. Барча ҳайвонлар тенг ҳуқуқлидир.

Ҳаммаси чиройли ёзилди, фақат «биродар» сўзи «бриодар» тарзида ёзилгани ва «с» ҳарфларидан бири бошқа томонга қараб турганини ҳисобга олмаса ҳам бўлади. Умуман олганда, ҳаммаси тўғри тамойиллар эди. Йиғилганлар ёзилганларни тўғри англаб олишлари учун, Сноуболл тамойилларни баланд овозда ўқиди. Ҳамма тўлиқ ризолик билдирди. Айрим онгли ҳайвонлар тамойилларни дарҳол ёд олишга киришдилар.

* * *

Ажойиб кунларнинг бирида, айнан қўйлар молхонага қайтган пайтда, ҳайвонлар ишларини тугатиб, шошилмасдан молхонага келаётганларида, улар ҳовлида қўрқинчли кишнашни эшитдилар. Ҳайвонлар ҳайратдан қотиб қолдилар. Бу Кловернинг овози эди. У яна кишнади ва ҳайвонлар молхона томон югурдилар. Ҳовлига киргач, улар Кловерни қўрқитган манзарани кўрдилар.

Бу иккита орқа оёғида одамдай тик юрган чўчқа эди.

Ҳа, бу чўчқа Қичқириқ эди. У бироз саросималаниб юрар, чунки ҳали ўз қорнини бу ҳолатда кўтариб юришга ўрганманган эди, бироқ анчайин чаққон мувозанат сақларди, шу ҳолда ҳовлининг охиргача борди. Бир дақиқадан сўнг молхона эшигидан чўчқалар саф-саф чиқа бошлади, уларнинг ҳаммаси орқа оёқларида юриб борарди. Уларнинг айримлари яхши юрар, бошқалари унчалик яхши юролмас, баъзилар ҳатто шу қадар гандираклардики, уларга суянчиқ керак эди, аммо ҳаммалари ҳовлини шу тариқа бир айланиб чиқишди. Ниҳоят, итнинг вовуллаши ва хўрознинг тантанали қу-қулаши эшитилди, буларнинг бари Наполеоннинг ташриф буюришини англатарди. Ҳайвонобод доҳийси, итлар қуршовида оломонга менсимай қараганча, ҳовлини гердайганча айланиб чиқди.

Унинг туёқлари орасига қамчин тиқилган эди.

Ўлик бир жимлик кўчди. Ҳайратланган ва саросимага тушган жониворлар бир тўда бўлиб, ҳовлида саф тортиб тик оёқда юраётган чўчқаларни кузатиб турардилар. Гўё ер юзи остидан устига ағдарилгандай эди. Бироқ ниҳоят, биринчи ҳайратланиш ўтди, ҳеч нарсага қарамасдан — на итлар олдидаги қўрқувга, на узоқ йиллар тарбияланган, нима бўлса-да ҳеч қачон шикоят қилмаслик, ҳеч қачон гапирмаслик сингари одатларга қарамасдан — норозилик сўзлари янгради. Бироқ, айнан шу лаҳзаларда, гўёки бир ишора билан, қўйлар баланд овозда баърай бошладилар:

— Тўрт оёқ – яхши, икки оёқ яхшироқ! Тўрт оёқ – яхши, икки оёқ яхшироқ! Тўрт оёқ – яхши, икки оёқ яхшироқ!

Шу тариқа баъраш беш дақиқа мобайнида тўхтовсиз давом этди. Қўйлар баърашни тўхтатганда, норозилик учун вақт тугаб бўлганди, чунки чўчқалар аллақачон молхона ичига кириб кетгандилар.

Бенжамин кимдир тумшуғи билан елкасига туртаётганини сезди. Орқага ўгирилиб қаради. Бу Кловер эди. Унинг нурсизлашган кўзлари янада хиралашиб кетди. Бирор сўз демасдан, у отнинг ёлидан оҳиста тортди ва омборнинг ҳайвонизмнинг етти аркони битилган орқа девори томонга етаклади. Бир-икки дақиқадан сўнг улар оқ ҳарфлар билан арконлар ёзилган девор тагида турардилар.

— Кўзим хиралашиб, заифлашиб қолди, — деди у ниҳоят. — Бироқ, ҳатто ёшлигимда ҳам барибир шу девордаги ёзувларни ўқий олмасдим. Аммо, менинг назаримда, девордаги ёзувлар бироз ўзгаргандай. Етти арконимиз ўзгармаганми, Бенжамин?

Илк бор Бенжамин ўз қоидаларига хилоф равишда девордагиларни унга ўқиб берди. Ҳаммаси аввалгидай эди. Фақат битта тамойил ўзгарганди. Унга кўра:

Ҳамма ҳайвонлар тенгдирлар, бироқ айрим ҳайвонлар бошқаларидан кўпроқ тенгдирлар.

Энди кейинги куни молхона ишлари устида назорат қилувчи чўчқалар қамчин билан қуролланганди, бу ҳеч кимга ғалати туюлмади. Чўчқалар ўзларига радиоузатгич сотиб олганда, ўзлари учун телефон алоқасини улатганида ва «Жон Бул», «Тит-бит» ва «Дейли Миррор»га обуна бўлганларида, буларнинг бари ҳам ғалати кўринмади. Яна бир нарса ғалати туюлмасдики, энди Наполеонни молхонанинг боғида оғзига тамаки муштугини тиққанча айланиб юрган ҳолда кўриш мумкин эди. Чўчқалар мистер Жонснинг кийим-кечакларини ҳам кия бошлагани ғалати эмасди. Наполеон қора камзул кийди, овчилар шимига ва чарм тиззаликларга ўранди, унинг севикли жазмани эса Жонс хонимнинг якшанба кунлари киядиган ипак кўйлагини кийиб олди.