1903-yil 25-iyun — dunyoga ma’lum va mashhur yozuvchi, publitsist Jorj Oruell tavallud topgan kun. Adib tavalludining 118 yilligi munosabati bilan “Jorj Oruell kim?” degan savolga javob izlagan o‘zbekistonlik taniqli yozuvchi Nazar Eshonqulning maqolasi quyida qaytadan chop etilmoqda. Shuningdek, yozuvchiga oid tesha tegmagan fikrlar “Daryo” tarjimasida taqdim etiladi.

(Ushbu maqola avval adib Xurshid Davron kutubxonasida chop etilgan)

Jorj Oruell

Sho‘ro mafkurachilari 80-yillar o‘rtalarigacha nomini eshitsa cho‘chib tushishadigan, hatto o‘limidan qariyb 40 yildan oshiq vaqt o‘tgach ham asarlari chop etilishiga ruxsat berilmagan Jorj Oruell o‘zi kim?

Jorj Oruell ingliz yozuvchisi, publitsisti, jamoat arbobi. Mashhur asarlari: “Molxona” qissasi, “1984” romani, esse va adabiy maqolalar. O‘z asarida kommunistik dunyoqarash va kommunistik tuzumni masxara qilgani uchun barcha kommunistik davlatlarda asarlari taqiqlangan.

Taqiqlangan! G‘alati qiyos. Butun boshli davlat, uning ulkan ideologiya mashinasi bitta yozuvchidan qo‘rqadi. Yolg‘on shu darajada mo‘rtki, bir og‘iz haqiqatga qulab tushadi. Vaholanki, bu yolg‘on yillar davomida zeb berib, qad ko‘targan bo‘ladi. Sho‘ro tuzumi yarim asr Oruelldan qo‘rqib yashadi.

Dunyoga Jorj Oruell taxallusi bilan tanilgan angliyalik jurnalist Erik Artur Bleyr toki 1936-yilgacha jo‘shqin sotsialist, o‘z tili bilan aytganda, demokratik sotsialist edi. Hatto shu e’tiqodi uchun mustamlaka Birmadagi kelajagi porloq amaldorlik mansabidan ham voz kechdi va butun dunyoga demokratik sotsializmni yoyish haqidagi g‘oyalar bilan yashadi.

U bu paytda sotsializmning eng yaqin do‘sti, tarafdori va kurashchisi edi. Xo‘sh, 1936-yil Ispaniyaga sotsialistlar tarafdori bo‘lib borgan Bleyrning dunyoqarashida qanday o‘zgarish yuz berdi? U Ispaniyada nimani ko‘rdi? Nimaga duch keldi? Nega u Ispaniyadan so‘ng sotsializmning yorqin dushmaniga aylandi? Umrining oxirigacha bu tuzum boshida turganlarni ham, tuzumni ham nega masxara qilib o‘tdi?

“Molxona” haqida

Molxona yoki hayvonlar saltanatini ochlik, kasallik, o‘lim qamrab oladi. Biroq eng fojialisi qo‘rquv dahshati edi. Napoleon va uning jazo otryadi bu saltanat fuqarolarini ruhan sindirdi, ma’nan yo‘q qildi, rasman ozod, ma’nan qullik boshlandi. O‘zboshimchalik, diktatura hayotni izdan chiqardi. Napoleon qo‘rquv va o‘lim ramziga aylandi. Hayvonlar erta-yu kech ishlar, lekin biri ikki bo‘lmasdi, qashshoqlikdan boshlari chiqmasdi. Ertangi kunga umid so‘ndi. Maxsus koloniyalarda Napoleon tarbiyasini olgan hayvonlarning bolalari o‘z ota-onalarini o‘ldirishdan tap tortmaydigan jallodlarga aylandilar.

Albatta, tomoshabin bu obraz va ramzlarda hikoya qilgan voqea va Oruellning shu asari asosida suratga olingan filmidan olingan tasvirlarda kim yoki qaysi tuzum timsollashganini sezgan bo‘lishsa kerak. Shu sababli sho‘ro mafkurachilari bu yozuvchi asarlarini taqiqladilar. Oruell asarlari 80-yillar oxirlaridagina tarjima qilina boshlandi. Oruell asarlari Sho‘ro tuzumini fosh qilishda o‘sib kelayotgan ozodlikni anglash jarayoniga xizmat qildi.

Oruellning ushbu asari faqat Gitler va Stalin yaratgan tuzum va uning fojiasi haqida deb bo‘lmaydi, bu asar umuman totalitarizm va qullik psixologiyasi haqida. 1945-yili mazkur asar e’lon qilinishi bilan adabiyotshunos Artur Kestler “Yangi Svift” paydo bo‘ldi, deb yozgandi. Aynan shu Kestler 1950-yili Oruell qabri ustida shunday degan: “Kelajakdagi adabiyotshunoslar Oruell o‘z ijodida Svift va Kafkani birlashtirganini tan oladilar”.

Sho‘ro mafkurachilarini cho‘chitib yuborgan “Molxona” yoki yumshoqroq tarjima qilinganda “Hayvonlar saltanati” qissasida nima bor ediki, kommunistlarni talvasaga soldi? Endi qissadagi voqeani qisqacha gapirib beraylik. Egasi aroqxo‘r bo‘lib qolgan fermadagi hayvonlar tenglik, adolat talab etib inqilob qilishadi. Inqilobning bosh ilhomchisi “Mayor” laqabli isqirt cho‘chqa (qissani mana bu sahifada o‘qishingiz mumkin).

Mayorning shogirdlari va izdoshlari bo‘lgan cho‘chqalar boshchiligida fermada inqilob sodir etiladi. Inqilobchilar shiorlari juda ohanrabo va maftunkor. Savodsiz hayvonlar dastlabki harflarni “tenglik, birodarlik, adolat” so‘zini yozish bilan o‘rganishadi va bu ishoralar ularning hayot mazmuniga aylanadi. Omi va sodda hayvonlar haqiqatan ham tenglik kelganiga, endi hayvonlarga hech kim xo‘jayinlik qilmasligiga, olamshumul ozodlikka erishganliklariga ishonadilar. Hayvonlar o‘z davlat tizimini, bayrog‘ini, gerbi va kitoblarini yaratishadi. Bu ulug‘ ishda ularga qo‘ng‘ir cho‘chqa – Napoleon boshchilik qiladi. Napoleon tezda atrofiga maxfiy xizmat, jazolash guruhini to‘playdi.

Hayvonlar o‘zlarini ezib kelgan odamlar ustidan dastlabki g‘alabaga erishadilar.

Dohiy va yo‘lboshchilari Mayorning mavzoleyi, haykali ochiladi.

O‘z atrofida jazo guruhini tashkil etib olgan Napoleon tezda o‘zini fermaning dohiysi deb tanitadi. Dohiy Napoleon o‘z xo‘jalari yashaydigan uyni qarorgoh qiladi, hayvonlari esa o‘sha eski molxonada yashashda davom etadi. Napoleon hokimiyatini mustahkamlab olgach so‘z erkinligi, fikr erkinligini taqiqlaydi va barcha hayvonlar uchun faqat o‘zi fikrlaydi, o‘zi so‘raydi, o‘zi javob beradi. Fermada to‘liq Napoleon diktaturasi o‘rnatilib, barcha hayvon unga hamd-u sano o‘qiy boshlaydi.

Fermada hur kuni ideologik mashina – Napoleonning buyukligini ta’kidlab, tasdiqlab turuvchi kinolavhalar – o‘ziga xos matbuot ishlab turadi. Napoleon bilan kelishmagan barcha hayvonlar ta’qib va qatl qilinadi. Ferma qatli om va qo‘rquv saltanatiga aylanadi.

Oruelldan ikki katta nasriy asar, totalitarizmni fosh etuvchi jo‘shqin publitsistika va esselar meros bo‘lib qoldi.

Jorj Oruelldan iqtiboslar