«Дарё» анъанавий жаҳон матбуоти шарҳи рукнини давом эттиради.
Нега эронликлар шиаликдан воз кечмоқда?
Эрондаги авторитар ва теократик ҳокимиятнинг халқдан узилиб қолаётганлиги таъсирида эронликлар ўз динларини ўзгартирмоқда, деб ёзади The Economist нашри.
Нега бундай вазият юзага келмоқда? Аввало теократик ҳокимиятнинг қатағон сиёсати ва шиалик ақидаларининг бошқа динлардан устун эканлигини ифодаловчи амалдаги ҳокимият доктринаси тобора оддий халқ орасида шиа диндорларига нисбатан ишончсизликни юзага келтирди. Натижада, аксар эронликлар шиаликдан чиқиб, бошқа динлардан паноҳ изламоқда. Эрондаги насроний, зардушт дини вакиллари намоёндалари фикрича, сўнгги пайтларда оддий аҳолининг бошқа динларга юз тутиши кўплаб кузатилмоқда. Қувғиндаги шиа мазҳаби руҳонийси Ёсир Мирдамалининг фикрича, эронликларда ўз диний эътиқодига содиқлик масаласида ўзгаришлар содир бўлмоқда, сабаби улар ортиқ расмий диндан қониқиш ва мамнуният ҳис қилмай қўйганлигидадир.
Шиа мазҳабининг етакчилари бошқа яккахудолик динларни ҳам эътироф этса-да, аммо амалда бошқа динлар вакилларининг мамлакат парламентида иштироки чекланган. Ҳозирда парламентдаги 290 ўриндан бор йўғи 5 таси зардуштийлар, насронийлар ва яҳудийлар дини жамоаси вакилларига ажратилган холос. Эрон эса мусулмон дунёсидаги энг катта яҳудий жамоаси истиқомат қиладиган мамлакатлардан бири саналади.
Эрон режимини ёқловчи диндорлар эронликларнинг бошқа динларга ўтишини ўлим жазоси билан жазолашни таклиф қилиб келади. Боз устига, 1979 йилги Эрон инқилобидан бери бошқа дин вакилларининг у ёки бу юқори давлат лавозимига тайинланиши кузатилмади. Баъзида шиалар диний камчилик бўлган бошқа дин вакилларини жосуслик ва кофирликда айблаб чиқиб туришади. Қолаверса эронлик юқори мартабали диндорлар орасида барча динларга тенг ҳуқуқлилик берилиши давлатнинг бирлигини бузади деган исботланмаган қараш ҳам ҳукмрон.
Қатағонлар эса иш бергани йўқ. Расмий манбаларда 82 миллионлик Эрон аҳолисининг 99,5 фоизи шиалар сифатида кўрсатилса-да, бу маълумотлар етарли даражада ишончли эмас. Нидерландиянинг Гамаан тадқиқот маркази тарафидан ўтказилган сўровномада Эронда истиқомат қилувчи 50 минг нафар аҳолининг 90 фоизи ўз динларини ўзгартирганлигини маълум қилган. Бу эса Эрон жамиятининг диний мансублиги борасида сезиларли ўзгаришлар содир бўлаётганлигидан далолат беради. Устига устак, расмий Теҳроннинг берган статистик маълумотларини шубҳа остига қўяди.
Зардуштийлик Эрондаги қадимий динлардан саналади ва мамлакатдаги иккинчи ўринда турувчи динлардан биридир. Расмий манбаларда зардуштийлик жамоаларининг сони 23 минг нафар деб маълумот берилади. Зардуштийлар милоддан аввалги 6 асрда яшаган коҳин Заратуштра (Зардушт)нинг давомчилари. Сўровномада иштирок этган 50 минг нафар иштирокчиларининг 8 фоизи зардуштийлик динига эътиқод қилишларини маълум қилган. Зардуштийликка хос бўлган олов атрофида никоҳдан ўтиш кенг оммалашгани боис, Эрон ҳукумати 2019 йилда бу маросимни тақиқлаб қўйди.
Эронлик шиа дини уламолари, қолаверса, сўфийлик ва ислом мистикасидан ҳам хавфсирайди. 2018 йилда бир қатор сўфийлик таълимоти намоёндаларини таъқиб қилиш бошланди ва уларнинг айримлари қамоққа олинди. Эрондаги машҳур сўфийлик таълимотининг етакчиси Нур Али Тобанди уй қамоғига олинди ва 2019 йилда вафот этгунга қадар уй қамоғида сақланди. Шунга қарамай, Нур Али Тобандининг издошлари сафи кенгайиб бормоқда.
2016 йилда Ҳасан Руҳоний диний камситишга барҳам берувчи хартияни эълон қилган бўлса-да, амалда Эронда дин борасида ҳеч нарса ўзгармасдан келмоқда. Оятуллоҳ Ҳоманаининг «Исломда қувонч йўқ» дея таъкидлашига қарамасдан, нисбатан янги бўлган ярсоний, баҳоий каби диний оқимларнинг маросимларини мусиқа, рақс ёрдамида нишонлашга қизиқиб бораётган эронликлар сони ҳам сезиларли ўсиб бормоқда.
Вакциналар уруши
Пандемия дунё иқтисодиётига катта зиён етказиб турган, миллионлаб инсонлар ҳаёти коронавирусга қарши вакцинага муҳтож бўлиб турган бир вазиятда давлатлар бир бирларига нисбатан вакциналар урушини эълон қилишмоқда. Натижада, айрим мамлакатлар сиёсий мухолифлари ишлаб чиқараётган вакцинани сотиб олмаслик ва ҳаттоки, у вакцинани тақиқлаб қўйиш сиёсатини ҳам юритмоқда деб ёзади, The Washington Post нашри.
Яқинда Украина ҳукумати русларнинг «Спутник V» номли вакцинасини ишончсиз дея тақиқлаб қўйган бўлса, Эрон ҳукумати АҚШ ва Буюк Британиянинг коронавирусга қарши вакциналарини тақиқлаб, рус вакцинасидан фойдаланишга рухсат беришди.
Тайван ҳукумати ҳам Хитой вакциналарини тақиқлаган ҳолда, Хитойда бўлиб қайтган тайванликлар Хитой вакциналари билан эмланган бўлса-да, уларни карантин зоналарига жойлаштиришларини эълон қилди. Натижада вакцина хусусидаги миллатчилик юзага келди. Бой мамлакатлар эса вакциналарни сотиб олишга зўр берган ҳолда, кўп вакцина сотиб олиш йўли билан пандемиядан тезроқ ўтиб олишни истамоқда. Бироқ Украина, Тайван, Эрон ҳукуматлари ҳали ўз миллий вакциналарини яратиш устида расмий тарзда иш бошлагани йўқ. Тайван коронавирусни жиловлаш борасида муваффақиятга эришган бўлса-да, Украина ва Эронда коронавирусга қарши кураш муваффақиятсиз кечмоқда ва кўп ўлим қайд этилмоқда. Бу эса соғлиқни сақлаш тизими ходимлари ва маҳаллий аҳоли орасида хавотирларга сабаб бўлмоқда. 2016-2019 йилларда Украина Соғлиқни сақлаш вазири сифатида фаолият юритган Павел Ковтонюк назарида Украинанинг вакциналар борасидаги хавотирини руслар сиёсий масала сифатида кўтармоқда. Шу сабабдан, Украина айни пайтда гибрид уруш нима эканлигини яхши англаб етган.
Сиёсий доираларда вакцина борасида норозилик кайфиятининг янада кўпайишига қарамай, украин сиёсатчилари рус вакцинасининг ишончсизлигини тасдиқлаган ҳолда рус вакцинасини сотиб олинишига қарши чиқишди. 40 миллион аҳолига эга бўлган Украина Европанинг энг катта аҳоли сонига эга бўлган мамлакатларидан бири бўлса-да, аҳолини вакциналар билан таъминлаш борасида сусткашликка йўл қўймоқда. Сабаб эса русларнинг «Суптник-V» вакцинасига нисбатан пайдо бўлган ишончсизлик ҳисобланади.
Украина ва Россия муносабатлари 2014 йилдан бери таранглашди. Руслар Украина шимолидаги айирмачиларни дастаклади ва Қримни аннексия қилди. Украина шимолидаги айирмачилар қўл остидаги ҳудудларда эса бу ҳафта рус вакцинаси ёрдамида оммавий эмлаш бошланди. Виржиния Ҳамдўстлик университети профессори Жудит Твиг назарида «руслар таъкидлаётгандек, ҳар ким қаерда бўлишидан қатъий назар юқори сифатли вакцина билан эмланиши керак ва бу геосиёсий масалага айланмаслиги» лозим. Гарчи Украина вакцина борасида русларга қарши турган бўлса-да, бу Украинадаги вазиятни тартибга солишга ёки коронавирусга қарши курашда украин ҳукумати олдида муқобил йўл борлигидан дарак бермайди.
Халқаро дастур ёрдамида Украина Pfizer ва БиоНтеч фармацевтика компанияларидан 8 миллион дона вакцина сотиб олиши режалаштирилган. Украинада оммавий эмлаш шу ойнинг охирларидан бошланиши кўзда тутилмоқда. Бундан ташқари Украина Хитойнинг Синовак Фарм компанияси билан 1,8 миллион дона вакцина сотиб олиш борасида шартнома имзолади. Агарда Украина Pfizer ва БиоНтеч вакциналарини ўз вақтида ола олмайдиган бўлса, украин ҳукумати Хитой фармацевтика компанияларининг бошқа дори компаниялари билан вакцина сотиб олиш борасида шартнома имзолашга мажбур бўлади.
Эрон ҳам коронавирусдан энг кўп азият чеккан мамлакатлардан бири. Ҳозирга қадар мамлакатда 1,4 миллион одамда коронавирус аниқланган. Коронавирусдан вафот этганлар статистикаси эса 60 мингдан ошиқни ташкил қилмоқда. Январь ойи бошларида Эрон раҳбари Оятуллоҳ Ҳоманаи америка ва инглиз вакциналарини импорт қилишни тақиқлаб қўяр экан, бу мамлакатлар вакциналарини ишончга сазовор эмас дея таъкидлади. Диний раҳнамо ўз фикрини қувватлаш учун «агарда АҚШ ва Британия вакциналари ишончли бўлганда эди, улар энг аввало ўз вакциналарини бошқаларга сотишни эмас, ўзларидаги вазиятни яхшилаш учун ишлатган бўлар эди» дея таъкидлади. Бу эса Эрон ҳукумати йўл қўяётган сиёсий ва ижтимоий хатолардан навбатдагисидир.
Тайван ҳам ўтган ойда Хитой вакциналарига қарши тақиқ эълон қилди. Тайвандаги айрим сиёсий элита назарида вакцина борасидаги масала сиёсийлаштирилмаслиги керак. Хитой Тайванни ўзининг таркибий қисми сифатида қараган ҳолда асосий материкда истиқомат қилаётган аксар тайванликларга коронавирусга қарши вакцинани беғараз ёрдам сифатида тақдим қилишини эълон қилди. Тайван ҳукумати эса Хитойнинг бундай қадамига ишончсизлик билдирибгина қолмай, Хитой вакцинасининг хавфсизлигига шубҳа билан қаради. Тайванлик мутахассислар назарида, рус ва Хитой вакциналарининг учинчи босқич синовларига кирмасдан туриб коронавирусга қарши восита деб эълон қилишлари вакциналарнинг ишончли эканлиги борасида Тайван ҳукуматида шубҳа гумонларни келтириб чиқарган.
Тайванда оммавий эмлаш бошланиши март ойининг бошларига белгиланган бўлиб, ҳозирда Тайван ҳукумати Astra Зенека компаниясидан 10 миллион дона вакцинани харид қилишга шартнома имзолаган. Хитой Тайпейи (Тайваннинг иккинчи номи)нинг АҚШдаги вакили баёнотига кўра, Тайван АҚШдан қўшимча 5 миллион дона вакцина сотиб олиш борасида музокаралар ўтказмоқда.
Украина ва Эронга таққослаганда Тайваннинг коронавирусга қарши курашда афзаллик жиҳатлари мавжуд ва бу Тайван ҳукумати коронавируснинг тарқалишини олдини олиш борасида сезиларли ютуқларга эришганлигидир.
Жаҳонгир Эргашев тайёрлади.
Изоҳ (0)