1812 йилнинг 7 сентябрь куни Франция императори Наполеоннинг Россияга қилган юриши доирасида энг йирик ва ҳал қилувчи жанг бўлиб ўтди. Мазкур жанг Наполеон тарафидан Москва жанги деб номланди. Рус манбаларида эса Бородино жанги номи билан тарихга кирди. Чунки жанг Москва дарёси бўйида, Москва шаҳридан 125 км узоқликдаги Бородино қишлоғи яқинида юз берди. «Дарё» сана муносабати билан бугунги мақолада мазкур жанг тарихи ва унинг аҳамияти ҳақида ҳикоя қилади.
Наполеоннинг Европадан тўплаган жуда катта қўшини 1812 йилнинг июнь ойида Россия ҳудудига киришни бошлади. Россия империяси ҳудудидаги шаҳарлар бирин-кетин французлар томонидан эгалланди. Руслар эса уларга қаршилик қилмади. Аксинча, бутун юриш давомида «ёнаётган ер» тактикасини қўллаб чекиниш билан машғул бўлди. Улар чекинган ерларини ёқиб, йиқиб кетди. Французларни шу тариқа захира таъминотидан узиб қўйиб, иложи борича империя ичкарисигача олиб борди. Наполеоннинг таъминот карвони эса асосий қўшиндан анча орқада қолиб кетган эди. Шу тариқа руслар императорни Бородиногача деярли жангсиз олиб келди.
Шу пайтгача Россия қўшинларига бош қўмондонлик қилган Барклай де Толли ўз лавозимидан олинди ва унинг ўрнига Михаил Кутузов бош қўмондон этиб тайинланди. Икки армиянинг илк тўқнашуви ҳам айни Кутузов сабабли юз берди. Кутузов Москвадан 125 км узоқликдаги Бородино қишлоғи яқинида мудофаа чизиғини ташкил қилди.
«Бородино жанги» куни Россия армияси таркиби 180 та пиёда бўлинмаси, 164 та отлиқ бригадаси, 20 та козаклар бирлиги, 55 та артиллерия батареяси ёки 640 та тўпдан иборат эди (Les Plus Belles Victoires de Napoléon, Éditions Atlas, p. 112.). Қўшиннинг умумий сони баъзи манбаларда 103 800 деб кўрсатилган бўлса, баъзиларида 160 минг деб кўрсатилган. Рус манбаларида эса 112 мингдан 120 минггача деб кўрсатилган.
«Буюк Армия» деб номланган Наполеон қўшини эса 214 та пиёда баталёни, 317 та отлиқ бўлинмаси, 587 та артиллерия бирликларига эга эди. Қўшинларнинг умумий сони эса 124 мингдан 135 минггача деб кўрсатилади. Шунингдек, икки тарафдан ҳам жангга қатнашмаган, лекин жанг майдонида ҳозир бўлган қўшинлар ҳам бор эди. Уларнинг сони ҳар икки тарафдан мос равишда 17–18 минг кишини ташкил қилар эди.
7 сентябрь куни эрта тонгда, соат 6 да 100 дан ортиқ француз артиллерияси русларнинг чап қанотига ҳужум уюштирди. Шундай қилиб, рус кампаниясидан ўрин олган энг даҳшатли ва қирғинбарот жанг бошланди. Аммо французлар тўпларни суришга жуда кўп қимматли вақтларини сарфлаб юборди. Чунки улар рус мудофаа чизиғидан анча узоқда эди. Шу куни жанг кун бўйи давом этди. Французларнинг тинмай амалга оширган шиддатли ҳужумларини руслар қайтаришга дош беролмади ва кечга яқин Кутузов Москвага қараб чекинишга буйруқ берди.
Жангда икки томон ҳам жуда катта йўқотишга учради. Француз қўшинидан 20 минг аскар жароҳат олган бўлса, 10 минг аскар ҳалок бўлди. Жумладан, армиянинг нуфузли генераллари Монтбрун, Коленкур, Компер, Ланабер, Ромеф, Марион ва Тарролар Бородинода ҳалок бўлди. Йўқотишлар ҳақидаги рақамлар ҳам турлича бўлиб, Катта Армия сафида бўлган инспектор П.Дэнниэе шу куни армия сафида 30 мингга яқин аскар жабрланганини, шундан 6 562 киши ҳалок бўлгани, улардан 269 нафари офицерлар эканини ва 21 450 киши жароҳат олганини қайд этган (П. Дэнниэе, Император Наполеоннинг юриш йўналиши, Париж, 1842йил.). Тарихчи Аристид Мартиниэн эса французлар жами 1 928 та офицер ҳалок бўлгани ёки жароҳатланганини ёзган. Шулардан 49 нафари генераллар эди.
Руслар эса 40 мингдан зиёд аскарини йўқотган бўлса, шундан 15 мингтаси ҳалок бўлган. Русларнинг 211 нафар офицери жангда ҳалок бўлган ва мингдан ортиғи яраланган. Машҳур генераллар Багратион, Кутаизев ва Тучковлар ҳам Бородинода ҳалок бўлган. Француз аскарлари орасида жангдан кейинги кунларда озиқ-овқат тақчиллиги сабабли очликдан вафот этганлари ҳам бўлган.
Ушбу жангда французларнинг қўли баланд келди. Аммо бу ғалаба катта йўқотишлар билан бирга келди. Ғалаба Наполеонга Москва йўлини очди ва у 14 сентябрь куни ҳувуллаб қолган Москвага кириб борди. Сабаби, шаҳар французлар келишидан олдин бўшатилган эди. Камига шаҳар губернатори шаҳарга ўт қўйишни буюрди ва асосан ёғочдан қурилган Москва 20 сентябргача ёниб кул бўлди. Бу Москванинг Тўхтамишхондан кейин иккинчи ёниши эди.
Бородино жангидаги ғалаба ҳақида турли қарама-қарши фикрлар мавжуд бўлиб, замонавий тарихчилар уни Пирусча ғалаба сифатида талқин қилади. Яъни ғалабанинг якуний қийматини йўққа чиқарадиган жуда катта йўқотишлар эвазига қозонилган ғалаба сифатида қаралади.
Ғалаба французларга насиб қилган бўлса-да, Россия империяси ҳам Бородино жангидаги ғалабани ўзига тегишли деб ҳисоблайди. Шунинг учун XIX аср охиридаги жанговар кемаларининг бирига «Бородино» номини берган. Бородино классдаги кемалар Суворов кемалари ҳам дейилади. 1949 йилда СССР Красноярск ўлкасида Бородино шаҳрига асос солди.
«Бородино жанги» ҳақида кўплаб ҳужжатли ва бадиий асарлар яратилган. Жанг бўлиб ўтган ҳудуд қайта тикланиб, ўша ерда жанг музейи ташкил этилган. Ўша жангда ишлатилган ва французлар томонидан ташлаб кетилган тўплар экспонат сифатида намойишга қўйилган.
Машҳур рус адиби Лев Толстой ўзининг «Уруш ва тинчлик» романида мазкур жанг тафсилотларини бадиий тарзда ифода этган. Шунингдек, француз ёзувчиси Балзак ўзининг «Қишлоқлик шифокор» романида «Бородино жанги»нинг энг даҳшатли лаҳзаларини моҳирлик билан ёритган.
1880 йилда машҳур рус композитори Чайковский мазкур жанг ҳақида «1812» деб номланган симфоник песа яратган.
Жанг ҳақидаги энг маъқул гапни, фикримизча, Наполеоннинг ўзи айтган: «Мен олиб борган элликта жангнинг энг даҳшатлиси – бу менинг Москва олдида ўтказган жангим. Французлар ўзларини ғалаба қозонишга лойиқ эканини кўрсатди, руслар эса енгилмас деб аталиш ҳуқуқини қўлга киритди», деган эди жанг ҳақида буюк император.
Жаҳонгир Остонов тайёрлади.
Изоҳ (0)