1870 йили Франция императори Наполеон III тушиб бораётган обрўси ҳамда Франциянинг олдинги қудратини тиклаш мақсадида Пруссияга уруш эълон қилди. Ушбу уруш тарихга Франция-Пруссия уруши номи билан кирди. Шу йили 1 сентябрь куни уруш тақдирини амалда ҳал қилган Седан қалъаси жанги бўлиб ўтди. Бу жанг тарихчиликда Франция ва Германиянинг бугунга қадар давом этаётган ихтилофининг асосий сабабларидан бири, шунингдек, кейинчалик рўй берган икки жаҳон урушининг илдизи сифатида баҳоланади.
«Дарё» сана муносабати билан ушбу жанг тарихи ва тафсилотлари ҳақида ҳикоя қилади.
Франция-Пруссия уруши
Франция ҳамда Пруссия ўртасидаги уруш 1870 йил 19 июлдан 1871 йил 28 январга қадар давом этди. Урушни дастлаб Франция бошлади. Бу пайтда Франция иккинчи империя бошқаруви остида эди. Император эса Наполеон I Бонапартнинг жияни Наполеон III эди. Бу пайтга келиб Германия бир нечта майда давлатларга бўлиниб кетган эди. Улар ичида энг йириги Пруссия қироллиги бўлиб, унинг бош вазири машҳур сиёсатчи Отто фон Бисмарк эди.Уруш Европада ўз мавқейини йўқотаётган ва яккаланиб қолган Францияга бир пайтлардаги қудратини тиклаш ва ўз ҳудудларини Германия ҳисобига кенгайтириш имконини берар эди. Урушнинг яна бир сабаби эса бўшаб қолган Испания тахти учун кўрсатилган номзод эди. Франция Пруссия томонидан таклиф этилган номзодни қўллаб-қувватламади ва бундан ўзига нисбатан хавф бор деб ҳисоблади.
1870 йил 19 июль куни Франция ҳарбий қудрати заиф бўлишига қарамай, ўзидан сон ва сифат жиҳатдан кучли Пруссияга уруш эълон қилди. Француз қўшини яхши тайёргарликка эга эмас, сон жиҳатдан камчилик эди. Урушга Франция 300 минг сонли армия билан кирган бўлса, Пруссия қўшинлари 500 мингни ташкил қиларди. Бундан ташқари, француз армиясида аниқ ҳарбий стратегиянинг ўзи йўқ эди. Немис армияси эса 1864–1866 йилларда Дания ва Австрияга қарши ғалабали юришлардан қайтган ва катта тажрибага эга бўлиб, ҳарбий техникалар борасида ҳам анча устун эди.
Немислардан бир нечта жабҳаларда мағлубиятга учраган француз армияси август ойининг охирига келиб Мец ва Седан қалъаларига чекинишга мажбур бўлди. Шу тариқа 1 сентябрь куни немислар Седан қалъасини қамал қилишни бошлади.
Седан қамали
Седанда французларнинг 120 минг кишилик армияси бор эди (Pierre Congar, Jean Lecaillon et Jacques Rousseau, Sedan et le pays sedanais, vingt siècles d’histoire, Éditions F.E.R.N., 1969, 577 p., p. 502-503). Қўшин тўртта гуруҳга бўлинган бўлиб, бир-бири билан ўзаро боғлиқ эди. Бутун қўшинга Мак Магон қўмондонлик қилаётганди. Наполеон III эса у билан бирга бўлса-да, ҳарбий операцияларга аралашмади.
Немис конфедерацияси армияси эса 200 минг кишилик қўшин билан Седан остонасида эди. Немислар қўшинига Гельмут Вон Мольтке бош қўмондон эди. Шунингдек, Пруссия қироли Вильгельм ва унинг бош қўмондони ҳамда канцлери Отто фон Бисмарк ҳам ўша ерда эди ва улар жангни Седаннинг жануби-ғарбида жойлашган Френуа қишлоғи яқинидаги тепалик устидан кузатиб борди.
31 август куннинг иккинчи ярмида немислар Седанни ўраб ола бошлади. Француз генералларидан бири 1-дивизиянинг қўмондони Огюст Александр Дюкрот бутун қўшинни Седан шимолига, Илли текислигида жойлаштиришни маслаҳат берди. Бу эса немислар Седанни ўраб олса, чекинишга имкон берар эди. Аммо пруссияликлар кучлари ҳақида етарли маълумотга эга бўлмаган Мак Магон буни қабул қилмади. Балки қабул қилганида император чекиниб, Париж мудофаасини ташкил қилиши ёки Пруссия билан тинчлик битимига келишиши ҳам мумкин эди.
Жанг 1 сентябрь саҳардан олдин бошланди. Ҳужумни баварияликлар бошлаб берди. Соат 7:00 да француз армияси қўмондони Мак Магон яраланди ва бош қўмондонликдан кетди. Унинг ўрнига Дюкрот бош қўмондон бўлди ва у чекинишга буйруқ берди. Аммо қўмондонлик учун низо келиб чиқди ва Эммануэль Феликс де Вимпфен қўмондонликка даъвогарлик қилди ҳамда Дюкротнинг буйруқларини бажаришдан бош тортди ва уларни бекор қилди. Шу куни уч соатда француз қўшинига учта бош қўмондон алмашди ва уларнинг ҳар бири ўз режаси билан ўртага чиқди.
Седаннинг ҳар бир бурчагида жанглар бўлди. Француз армиясининг қутулишига бўлган ягона имкон ҳам бой берилган эди. Седан шимолидаги Мезьерга чекиниш йўлидаги Илли текислиги пруссияликлар томонидан эгаллаб олинди.
Француз қўшини Седан қалъасида қамалиб қолди. Уларни тўрт томондан қуршаб олишди. Қўшин тартибсизликка учради. Немислар отда, пиёда, араваларда тўплар билан уларга қараб келар эди. Бутун немис қўшини Седан марказига қараб юра бошлади. Шаҳарнинг 7–8 жойига ўт қўйилди. Аскарлар беркиниш учун жой талашарди. Бир нечта генераллар император атрофини ўраб олди ва шаҳар маъмурияти биносига жойлашиб олди. Фақатгина Вимпфен жангни давом эттираётган эди.
Қолган қўшин эса нима қилишини билмай қолди. Наполеон эса оқ байроқ кўтаришга буйруқ берди. Феликс Фор Вимпфеннинг буйруғи билан уни қайта туширди. Аммо император туриб олганидан сўнг, байроқ яна қайтадан кўтарилди ва жанг тўхтади (Pierre Congar, Jean Lecaillon et Jacques Rousseau, Sedan et le pays sedanais, vingt siècles d’histoire, Éditions F.E.R.N., 1969, 577 p., p. 515-516).
Соат 16 :30 да Пруссия қироли шаҳарнинг жанубий дарвозасига элчи юборди. У эса Седан маъмурий биносига, императорнинг олдига олиб борилди. Энг қизиғи, императорнинг у ерда эканини немислар билмас эди. Наполеон III эса Пруссия қиролига хат ёзди: «Қадрли биродарим, қўшинларим орасида ўлиш насиб қилмагани учун сизга қиличимни топширишдан бошқа иложим йўқ».
Хат Вильгельмга етказилди ва у императордан таслим бўлиш (капитуляция) ҳақидаги битимни имзолашга одам юборишни сўради. Генерал Вимпфен шу куни кечга немис бош штабига борди. Дастлаб у келишув йўлини излади. Аммо Бисмарк ҳеч қандай шартларсиз капитуляцияга қаттиқ туриб олди.
Императорнинг Вильгельм билан учрашишга бўлган уринишларини Бисмарк олдини олди. 2 сентябрь куни соат 11:30 да икки давлат генераллари Белвю қасрида француз армиясининг таслим бўлиш ҳақидаги шартномасини имзолади. Орадан бир мунча вақт ўтгач, Вильгельм қасрга етиб келди. Императорнинг у билан қилган 15 дақиқалик учрашуви ҳеч нарсани ўзгартирмади.
Капитуляция шартларига кўра, қурол-яроғ, отлар, байроқлар ғолиблар қўлига топширилди ва 83 минг француз аскари асир қилиниб Германияга олиб кетилди. Император Наполеон III эса Кассел шаҳридаги Вильгельм шоҳ саройига қамаб қўйилди. Шунингдек, асир олинган армиянинг катта қисми урушнинг кейинги даврида французларнинг ўзига қарши ишлатилиши белгиланди, 550 нафар аскар эса немисларга қарши урушмаслик шарти билан озод қилинди.
Жанг оқибатлари
Седан жангининг энг муҳим натижаси Францияда республика тузумининг қайта тикланиши бўлди. 4 сентябрь куни парламентдаги қаршилик ва парижликларнинг норозилигига қарамасдан, Леон Гамбетта императорнинг тахтдан қулатилганини эълон қилди. Бироздан кейин эса Париж маъмуриятида Жюль Ферри ва Жюль Фавре ҳамда бошқа депутатлар олдида Гамбетта республика эълон қилди. Мамлакатда миллий мудофаа ҳукумати тузилди ҳамда унга 11 нафар парижлик депутат киритилди. Седандаги мағлубият Метздаги қамалга қарамасдан, ҳукумат мағлубиятни тан олишдан бош тортди. Аммо 20 сентябрдан бошлаб Париж қамал қилина бошланди.Седан жанги Франция ва Европа тарихида муҳим бурилиш ясаган жанглардан бири бўлди десак, янглишмаган бўламиз. Сабаби у туфайли Францияда бир тузум ағдарилиб, ортидан кейинчалик Европани бошқарадиган янги бир тузум дунёга келди.
Седандаги мағлубият французлар учун ойна вазифасини ўтади. Франция саноат инқилобини амалга оширган бўлса-да, ҳарбий раҳбарлар модернизм ғояларини амалиётга татбиқ қила олмади. Улар олдинги ғалабалардан фахрланиб юришда давом этди. Улар немисларнинг Австрия устидан қозонган ғалабасидан сабоқ олмади. Седандан олдинги бир нечта кичик муваффақиятлардан фойдалана олмади. Седандаги мағлубият тузумни алмаштириш билан бирга, III республикага армияни қайтадан ташкил қилиши, модернизациялаш, ҳарбий хизматни мажбурийлаштириш, унинг тузилмаларини бир маромда ишлашини таъминлаш кераклиги каби бир нечта камчиликларни ҳам кўрсатиб берди.
2 сентябрь куни Германия империясида Миллий байрам (Седантаг) куни сифатида 1918 йилгача нишонланди. Ҳозир ҳам у ердаги айрим кўчаларнинг Седан деб номланиши ушбу ғалабани эслатиб туради. Седан шаҳри икки жаҳон урушида ҳам муҳим стратегик жанглар бўлиб ўтган шаҳар бўлиб қолди. Немислар 1914 йил августда ва 1940 йил 13 майда яна Седанни қамал қилди.
Охир оқибатда Франция урушда енгилди ва Пруссия билан шартномага кўра, бир қатор ҳудудларидан, жумладан, Эльзас ва Лотарингиядан айрилди. Бу эса кейинчалик француз реваншизмига асос солди. Ҳатто 2006 йил 22 ноябрда француз ҳамда немис тилларида фаолият олиб борувчи АRТЕ телеканалида 1870 йилги Франция-Пруссия уруши ХХ асрдаги икки жаҳон урушининг «онаси» сифатида талқин ҳам қилинди.
Жаҳонгир Остонов тайёрлади.
Изоҳ (0)