Лотин Америкаси мамлакатлари ҳарбийлар иштирокида давлат тўнтаришлари ниҳоятда кўп қайд этилган минтақа саналади. Қора кўзойнакли генералларнинг давлат бошқаруви тизгинларини ўз қўлига олган ҳолатлар Жанубий Америка қитъасининг деярли ҳар бир мамлакатига хос. Генераллар диктатураси оммавий қатағонлар, сиёсий рақибларнинг жисмонан йўқ қилиниши, иқтисодий ожизлик ва аҳолининг бошқа мамлакатларга бош олиб чиқиб кетишига сабаб бўлган. «Дарё» ана шундай мамлакатлардан бири Бразилиянинг Иккинчи жаҳон урушидан кейинги манзараси ҳақида ҳикоя қилади.
Умумий манзара
Лотин Америкаси мамлакатлари икки асрлик мустақиллик даврида буюк каудилоларнинг ўз халқини ва мамлакатини ёрқин келажакка элтишлари борасида саноқсиз ваъдаларни эшитиб келган бўлса-да, минтақа аҳолиси доим қашшоқлик, жиноятчилик, оммавий миграция, инфляция каби муаммолар билан ҳамнафас бўлиб келган.Айнан шу сабаб ҳам Лотин Америкаси мамлакатларида турғунлик, кучли мамлакатларнинг таъсирига тушиб қолиш, маҳаллий олигархларнинг зулмини ҳис қилиш каби тазйиқларга учраган. Ҳокимият эса фақат шахсий манфаатларини ўйлаган, ҳокимиятга ружу қўйган ҳарбийларнинг шахсий дала ҳовлисига айланиб қолган. Бразилия халқининг тарихи ҳам шундай аянчли тарихдан бенасиб эмас.
Иккинчи жаҳон урушидан кейинги Бразилия
8 май санасида Европа бирлашган иттифоқчи кучлари ва Совет Иттифоқи Берлин яқинидаги Карлсхорстда Германиянинг олий ҳарбий қўмондонли Вермахт иштирокида Иккинчи жаҳон урушида Гитлер Германиясининг батамом таслим бўлгани ҳақидаги тарихий ҳужжатни имзолайди. Айни шу пайтда Бразилияда иқтисодий либерал сиёсат дастури эълон қилинди. Президент Жетулио Дорнелис Варгас ўз мақомидан воз кечди ва мамлакатда янги сайловлар ўтказилишини эълон қилди.Мамлакатда демократик сиёсат дастури эълон қилинди ва уруш даврида тўпланган захира мавжуд савдо-сотиқдаги чекловларнинг олиб ташланиши натижасида мамлакат фаровонлиги учун сарфлана бошлайди. Бироқ мамлакат иқтисодиётида ҳамон бир қатор чекловлар устуворлик қиларди. Инфляциянинг юқори даражаси, мамлакатнинг импорт маҳсулотларга қарамлиги, экспортнинг заифлиги мамлакатда оғир иқтисодий бўхронларнинг бош сабабчиларидан бири эди.
Янги сайловларда аксар бразилияликлар ўз овозларини Иккинчи жаҳон уруши даврида Варгаснинг мудофаа вазири сифатида ишлаган Эурико Гаспар Дутрега беради. 1946 йилда Бразилиянинг янги консититуцияси қабул қилинди ва мазкур конституция 1967 йилгача амал қилди. 1951 йилга келиб Дутренинг президентлик ваколати ўз ниҳоясига етиб борар, сургунда бўлган Варгас яна Бразилия президентлиги сайловларида иштирок этиш истагини билдирди ва сайловларда ғолиб чиқди.
Бироқ 1954 йилга бориб Варгас Бразилияда юзага келган сиёсий инқироз тўфонида қолиб кетди. Гап шундаки, президентнинг укаси Бенжамин Варгас мухолифатчи партия етакчиси Карлос Ласердонинг ҳаётига суиқасд қилиш можаросига аралашиб қолди. Вазият Ласерда тарафида бўлиши керак эди, аммо кутилмаганда Варгас вафот этди ва вафот этган президентнинг тарафдорлари Риод де Жанейро кўчаларида мухолифатга қарши бош кўтарди. Ласерда АҚШга қочишга мажбур бўлди.
1955 йилда ўтказилган президентлик сайловларида Жуселину Кубичек де Оливейро президент этиб сайланди. У қисқа фурсатда Бразилияда амалий ислоҳотлар амалга оширилишини ваъда қилди. Бироқ бу ислоҳотлар Кубичекнинг бироз популист эканидан далолат эди. Сабаби у беш йил мобайнида Бразилия иқтисодиёти 50 йилда эришадиган натижаларга эришишини ваъда қилганди. Шундай бўлса-да, Кубичекнинг президентлиги даврида иқтисодиёт, таълим, инфратузилмаларда бир қатор ислоҳотлар ўтказилади. Мамлакатнинг пойтахти Рио-де-Жанейродан Бразилияга кўчирилади. Кубичек президентлиги даврида Бразилия иқтисодиётида сезиларли ижобий ўзгаришлар қайд этилади.
Кубичекдан сўнг мамлакат президентлигига қисқа муддатга Жанио Куадрос келди ва истеъфога чиқишга мажбур бўлди. Унинг ўрнини эса Жуан Гуларт эгаллайди. Айнан Гулартнинг президентлиги даврида Бразилияда ҳарбийлар мавқейининг ошиши ва 1964 йилдаги ҳарбий тўнтариш содир бўлди.
Бразилиядаги ҳарбий диктатура
Жуан Гулар президентлиги даврида президентлик институти ваколатлари қисқартирилди ва мамлакатда парламентар республика тизими эълон қилинди. Мамлакат иқтисодиёти эса ҳамон ўта мураккаб, устига-устак мамлакатда инфляция даражаси юқори, аҳолининг катта қисми қашшоқликда кун кечирар, сўллар ва ўнгларнинг ҳокимият учун муросасиз жанги авж олган даврлар эди.Айнан шу вазиятда ҳарбийлар вазиятни ўнглаш учун ҳокимият тизгинини ўз қўлларига олишга аҳд қилади. Шу тариқа Бразилия тарихида 20 йилдан ошиқ вақт давомида мамлакат тепасида ҳарбийлар бирин-кетин алмаша бошлайди. Ҳарбийлар диктатураси пайтида президентлик лавозими мавжуд бўлса-да, у номигагина иш олиб борарди.
Мамлакатнинг иқтисодий, сиёсий, ижтимоий ҳаётида ҳарбийларнинг мавқейи устунлик қиларди. Ҳокимият тепасига келган ҳарбийлар мамлакатдаги сиёсий ва иқтисодий вазиятни барқарорлаштиришни ўзларининг асосий вазифаси сифатида белгилайди. Конституцияга ўзгартириш киритилиши оқибатида ҳукумат ўз ваколатларини кенгайтириб олди. Мамлакатда оммавий намойишлар ўтказиш тақиқланади, оммавий ахборот воситаларида цензура жорий қилинди.
Яна бир жиҳатни алоҳида таъкидлаш жоиз, Бразилиядаги ҳарбийларнинг ҳокимияти қўшни Аргентина, Чили каби мамлакатлардагидан кўра анча инсонпарварроқ ва миллатпарварроқ эди. Бразилия ҳарбийлари мамлакатнинг иқтисодий бўхрондан чиқиб кетишига хизмат қилади. Конгресс тарқатилган, сиёсий майдон душманлардан тозаланган бўлса-да, ҳарбийлар мамлакат иқтисодиётини ижобий тарафга ўзгартириш учун иқтидорли мутахассисларни жалб қилади. Улар орасида Роберто Кампус, Делфима Нето, Октавио де Булесалар бор эди.
1965—1966 йиллардан Бразилия иқтисодиётида фаол ўсиш кузатилди. 1976 йилгача мамлакат иқтисодиёти йилига 8-10 фоизлик суръатларда ўсиб борди. Кейинчалик мазкур ўсиш суръатлари анча пасайган бўлса-да, жаҳон ҳамжамияти Бразилиянинг ҳарбийлар давридаги иқтисодий кўрсаткичларини «Бразилия мўъжизаси» деб эътироф этади.
Иқтисодий ўсиш кўрсаткичлари яхшиланган бўлса-да, бу оддий бразилияликларнинг ҳаёти яхшиланди деб хулоса қилмаслик керак. Сабаби, мамлакатда ижтимоий тенгсизлик ҳам авж олиб борар, 50 мингга яқин бразилияликлар турмаларга ташланган эди. Ҳар қандай норозилик намойиши шафқатсизлик билан бостириларди. 10 минглаб аҳоли эса мамлакатни ташлаб чиқиб кетишга мажбур бўлади.
Ҳарбий тўнтаришдан сўнг Бразилиянинг асосий иқтисодий ҳамкорлари Франция, Германия Федератив Республикаси, Буюк Британия ва АҚШ бўлиб қолади. Ажабланарлиси шундаки, ҳарбийлар мамлакатнинг иқтисодий ўсишини яхшилаган бўлса-да, ўз иқтисодий ҳамкорларидан ҳарбий техникани сотиб олишда оғир ҳарбий техникаларнинг ишлатилганларини харид қиларди, аммо авиация ва денгиз флоти ҳақида гап кетганда, замонавий энг янги ҳарбий транспорт воситаларини сотиб оларди. Мисол учун, Ф-5 русумли қирувчи учоқларни сотиб олиш учун ҳарбийлар 111 миллион доллар маблағ сарфлайди. Аммо секин-аста Бразилия иқтисодиёти ҳарбийлар давридан аввалги ҳолатга қайта бошлайди.
1969 йилнинг энг машъум ҳодисаси
1969 йилннг 31 август санасида 64 йилги ҳарбий тўнтаришнинг ташкилотчиси бўлган собиқ ҳарбий вазир Артур да Коста-и-Сильва инсульт касаллигини бошидан кечирди. Президент ўз ётоғида аввал бир-икки сўз айтмоқчи бўлади, аммо гапира олмайди, сўнг қўлига ручка олиб, фикрларини ёзишга уринади, бироқ бунинг уддасидан ҳам чиқа олмайди. Мамлакатда Артур да Коста-и-Сильванинг юрак хуружини бошидан кечиргани ҳақидаги маълумот тарқалиб кетади. Муомалага лаёқатсиз бўлиб қолган президент ўрнини эса дарҳол ҳарбийлар эгаллашга жазм қилади.Бу пайтда Бразилияда диктатура энг авжига чиққан. Ҳарбийлар ҳамон ўз ҳокимиятларини бошқалар билан бўлишишни истамайдиган вазият. Агарда Костага бирор нарса бўлса, унинг ўрнини вице-президент Педро Алейшо эгаллаши керак эди. Аммо ҳарбийлар унинг ҳокимиятни ўз қўлига олишига йўл бермайди. Натижада, ҳокимият тепасига Миллий таъсис кенгашининг директори Улис Гимарайнш таъбири билан айтганда уч қўғирчоқ генерал — Аурилио де Лира Таварес, Аугусто Хаманна Грюневалда ва Марсио де Соуза э Меллолардан иборат ҳарбий хунта келади. Ҳарбий хунтада ким етакчи эканини билиб бўлмас, улар муҳим қарорни қабул қилаётганда учовлари ҳам иштирок этар ва ҳужжатга имзо қўйишда эса ҳарбий бўлинмаларнинг қайси бири дастлаб ташкил топганига қараб генераллар бирин-кетин имзо қўярди.
Хунта ҳокимият тепасига келган айни дамда АҚШнинг Бразилиядаги элчиси Чарльз Берк Элбрик ҳам ўғирлаб кетилади. АҚШ босими остида ҳарбий хунта элчининг озод қилиниши эвазига 15 нафар сиёсий маҳкумга озодлик беришга ва уларнинг мамлакатдан чиқариб юборилишига розилик беради. Элчи эса соғ-омон ўз оиласи бағрига қайтади.
Хулоса
Ҳарбийларнинг Бразилияда ҳокимиятга интилишини сўлларнинг, коммунистларнинг ҳукуматда бош бўлишидан хавфсираш, бойликка интилиш, мамлакатни қудратли қилишга ҳаракат сифатида тушуниш мумкин бўлса-да, уларнинг оммавий қатағонларга йўл қўйгани, сўз эркинлигини, оммавий намойишларни тақиқлаганини оқлаб бўлмайди. Уларнинг оммавий қирғин, геноцид, очиқ талончилик йўлини тутганлиги эса бу жиноят. Ҳарбийлар миллатни ҳимоя қилиши керак, фақат жанг майдонларидагина улар ўз ишларини қойилмақом қилиб бажаради.Жаҳонгир Эргашев тайёрлади.
Изоҳ (0)