Қуёш тизимидаги сайёралар ичида энг таниқлиси Сатурн бўлса эҳтимол. Унинг атрофини ўраб турган ҳалқалар коиноцеварларни ҳамиша ўзига мафтун қилиб келади. Аммо 1989 йилнинг 22 август куни Нептун сайёрасида ҳам ҳалқалар борлиги аниқланди. «Дарё» сана муносабати билан коинотдаги ҳалқали сайёралар ҳақида маълумот беради.
Сатурн ҳалқаларини Галилей 1610 йилдаёқ кўрган бўлишига қарамай, унинг нима эканини фаҳмламаган эди. Галилейнинг телескопи атиги 20 карра катталаштирадиган бўлган, шу сабабли у Сатурнни ҳалқалари билан гўёки яхлит жисм шаклида кўрган. Кейинчалик Христиан Гюйгенс 50 карра катталаштирадиган телескоп воситасида қараб, Сатурнни атрофида ҳалқа ўраб туришини очиб берди. Бу ҳақда у 1656 йилда илм-фан оламига эълон қилган эди. Шу тариқа Қуёш тизимида Сатурн ўзига хос, бошқалардан яққол ажралиб турадиган сайёра сифатида «отнинг қашқасидек» танилиб қолганди.
Кейинги бир неча аср мобайнида бошқа сайёраларнинг ҳам ҳалқаси бўлиши мумкинлиги бировнинг хаёлига келмаган. Чунки энг кучли телескоплар билан қараганда ҳам бошқа сайёраларда ҳалқалар кўринмаган. Фақат орадан деярли 300 йилдан зиёдроқ ўтиб, аниқроғи, 1977 йилда Уран сайёрасининг ҳам ҳалқалари борлиги маълум бўлди. 1979 йилда эса Voyager-1 сайёралараро автомат космик станцияси Юпитер яқинидан учиб ўтаётганида ушбу энг йирик сайёранинг ҳам жуда ингичка ва хира, шу сабабли Ердан кўринмайдиган ҳалқалари мавжудлигини аниқлади. Шу тариқа ҳалқаларга эга бўлган сайёралар сони учтага етди.
Ушбу кашфиётлардан кейин Нептун ҳам ҳалқаларга эга бўлиши эҳтимоли ҳақида баҳслар очилган эди. Ўлчамларига кўра Нептун ҳам номи юқорида зикр этилган газ гигантлари туркумига киради ва, табиийки, уларга ўхшаш эволюцион йўлни босиб ўтган. Шу нуқтаи назардан Нептуннинг ҳам ҳалқаси мавжудлиги эҳтимоли катта бўлиб, 1980 йиллар мобайнида кўплаб астрономлар шу мақсадда Нептунни синчиклаб кузатган.
Агар сайёранинг ҳалқалари мавжуд бўлса, ҳаракатланиш мобайнида у ўзи билан фондаги юлдузларни тўсиб қўйиши мумкин ва шу ҳолат у ёки бу осмон жисмининг ҳалқаси мавжудлигига ишора қилади. Масалан, 1977 йилда ўша Ураннинг ҳалқалари кашф этилиши ҳам худди шу ҳодисага асосланган эди. Бироқ Нептун билан бу усул иш бермади ва олимлар сайёра томон Voyager-2 космик аппаратининг етиб боришини кутишига тўғри келди. Voyager-2 эса Нептунга 1989 йилнинг августида яқинлашди ва ҳақиқатан ҳам сайёранинг жуда ингичка ва хира, лекин нисбатан йирик жинслардан ташкил топган ҳалқалари борлигини аниқлади.
Энг асосий кашфиёти Нептуннинг тўртта табиий йўлдошининг очилиши бўлган ўша яқинлашувда Voyager-2 Нептун ҳалқаларининг фотосуратини Ерга юборган. Маълум бўлишича, Ердан кўринмайдиган ушбу ҳалқалар бир-биридан ўртача 10 минг километр оралиқларга эга бешта мустақил, алоҳида-алоҳида ҳалқалардан иборат экан ва уларнинг энг каттаси, яъни энг ташқи ҳалқа сайёрадан 63 минг километр нарида ўраб турар экан.
Нептуннинг ҳалқалари мавжудлиги тасдиқланиши 1989 йилнинг 22 августида содир бўлган эди ва бугун ушбу воқеага 31 йил тўлди. Ҳозирча Нептун ҳалқага эга сайёралар ичида сўнгиси бўлиб турибди ва шундай бўлиб қолса ҳам керак. Сабаби, ташқи сайёраларнинг ҳаммасида ҳалқа борлиги маълум бўлиб улгурди; ички сайёралар эса телескопда ва автомат космик станциялар орқали жуда яхши аниқликда кузатилмоқда ва уларда ҳалқа йўқлиги аллақачон аниқ бўлган.
Астрономлар ҳозирда митти сайёралар ва айрим йирик табиий йўлдошларда ҳам ҳалқа бор-йўқлиги борасидаги назарияларни текшириб чиқмоқда. Лекин бундай майда осмон жисмларида ҳалқа бўлиши эҳтимоли кам ва бўлган тақдирда ҳам катта илмий қизиқиш уйғотиши қийин. Бироқ сўнгги йилларда кетма-кет кашф қилинаётган экзосайёраларда ҳам ҳалқалар топиладими ёки йўқми – мана шу ҳақиқатан ҳам қизиқ савол. Бу Қуёш тизимининг ўзига хослиги (ноёб тизим экани) ёки бошқалар сингари оддий тизим экани борасидаги баҳсларга ҳам алоқадор масала бўлиб, балки астрофизиклар тез орада бу саволга ҳам жавоб топар.
Музаффар Қосимов тайёрлади.
Изоҳ (0)