Иккинчи жаҳон урушининг учинчи йирик тўқнашуви. Гитлерни кучсизлантирган Курск жанги ҳақида

23 август куни Воронеж ва дашт фронти қўшинлари Белгород—Харьков кўпригини немислардан тозалаб, Суми—Краснокуцк—Харьков чизиғига етиб борди ва Курск жанги шу билан якунланди. Бу Иккинчи жаҳон урушининг учинчи йирик жанги эди. «Дарё» фашист Германияси қўшинларига катта талафот етказган жанг тарихи ҳақида ҳикоя қилади.

1943 йил март ойининг охирида тўққиз ойдан ортиқ давом этган шиддатли жанглардан сўнг Совет—Германия фронтида нисбатан юмшаш даври бошланди. Фақат Таман яриморолида Шимолий Кавказ фронти қўшинлари фаол операцияларни амалга оширди ва совет авиацияси аста-секин ҳаво устунлигига эришди. Фронт чизиғи Баренц денгизи қирғоғидан Орёлга қараб силжиди, Харьковдан бурилиб, Таганрогга қадар чўзилди. Мавжуд армиянинг зарба берувчи танклари ва моторли кучларининг қарийб 40 фоизи жанубий ва жануби-ғарбий йўналишларда жойлашган бўлиб, улар жами Совет—Германия фронтидаги ҳарбий кучлар ҳажмининг атиги 27 фоизини ташкил этади. Келгуси жангларга фаол тайёргарлик кўриш учун кутилаётган стратегик паузадан иккала томон ҳам фойдаланди.

Совет қўшинлари олдида нафақат мустаҳкамланиш, балки эришилган ютуқларни давом эттириш вазифаси турарди. Шу билан бирга, асосий эътибор қуролли кучларни кучайтириш ва мамлакатнинг моддий ресурсларини совет аскарларининг юқори кайфиятини сақлаб қолиш учун сафарбар қилишга қаратилган эди.

Қисқа вақт ичида, 1943 йил апрель ойидан июль ойининг бошигача партия томонидан бошқарилган ишчилар, муҳандислар, олимлар, ҳарбий мутахассислар, қишлоқ хўжалиги ишчиларининг чинакам ҳаракатлари ўз самарасини берди. Уч ой ичида фаол армия шахсий таркиби сони 782 минг кишига, автомат қуроллар сони қарийб икки бараварга, танкка қарши артиллерия — 1,5, пиёдаларга қарши самолётлар сони — 1,2, танклар — 2 дан ортиқ, самолётлар сони — 1,7 бараварга кўпайди.

1943 йилнинг ёзига келиб бир хил таркибдаги тўртта танк қўшинлари яратилди. Артиллериянинг жанговар кучи ошди. Ўқчи корпуслар сони деярли икки бараварга кўпайди. Танк қўшинлари қуруқликдаги қўшинларнинг асосий зарба бериш кучига айланди. Партия ва ҳукумат армиянинг қўмондонлик ва сиёсий кадрларини тайёрлаш, уларнинг ҳарбий назарий тайёргарлигини ошириш ва ҳарбий тажрибани умумлаштиришга катта эътибор қаратди. Армияда офицерлар сони 1943 йил 1 апрелдан 1 июлгача 94 минг кишига кўпайди.

Албатта, Гитлер ҳам бепарво қараб ўтирмади. У воқеалар оқимини ўз фойдасига ўзгартиришга шиддат билан тайёрланаётган эди. Фашистлар Германиясининг иқтисодиёт соҳасидаги бир қатор умумий сафарбарликлар ва фавқулодда усуллари орқали йилнинг ўрталарига келиб нафақат армия таркибини тиклаш, балки аскарлар сонини ошириш ва қўшинни ҳарбий техниканинг энг янги моделлари билан таъминлаш имконияти пайдо бўлди. Танкларнинг тобора кўпроқ янги турлари – «Йўлбарс» ва «Пантерра», «Фердинанд» автоматлари, «Фокке-Вульф 190-А», «Ҳейнкель-129» самолётлари ва бошқа жанг қуроллари фронтга киритилди.

Совет—Германия фронтида иккала томондан жуда кўп сонли қўшин ва ҳарбий техника тўпланган эди: деярли 12 миллион аскар ва зобит, 159 минг қурол ва миномёт, реактив артиллерияларни ҳисобга олмаганда, 16 мингдан ортиқ танк, минглаб ўзиюрар ҳужум қуроллари ва 13 мингдан ортиқ жанговар самолётлар. Бутун инсоният тарихида бирон-бир ҳарбий операция фонида бундай ҳодиса содир бўлмаган.

Ғарбий Европада иккинчи фронтнинг йўқлигидан фойдаланган Гитлер қўмондонлиги асосий кучларини Совет Иттифоқига қарши йўналтирди. Совет—Германия фронтида 5,3 миллиондан ортиқ одам ҳаракат қилди. Совет қўшинлари олдида Смоленскдан Қора денгизгача бўлган улкан ҳудудда душманнинг мудофаа чизиғини йўқ қилиш, Украинанинг чап чегарасидаги энг муҳим иқтисодий ҳудудларни, шу жумладан, Донбассни озод қилиш, Шимолий Кавказни озод қилишни якунига етказиш ва ҳарбий ҳаракатларни Москвадан узоқлаштириш вазифаси турарди.

24 май куни Бутуниттифоқ коммунистик партияси Марказий қўмитаси «Қизил Армияда партия ва комсомол ташкилотлари тузилишини қайта ташкил этиш ва фронт, армия ва дивизион газеталарининг ролини кучайтириш тўғрисида» қарор қабул қилди. 1943 йил июль ойига келиб партия ва комсомол ташкилотларининг сони 1,5 баравар кўпайди. Қишки ҳужумлар пайтида Орёл, Курск ва Харьков минтақаларида қийин вазият юзага келди, фронт чизиғи кескин ғарб томонга силжиди. 1943 йил баҳоридан бошлаб фашист қўмондонлиги ўз режаларини фронтнинг шу қисми билан боғлади.

«Қабристон» номи билан кодланган операцияни амалга ошириш 15 апрелдан бошланди. Амалиётнинг мақсади Курск ҳудудида совет қўшинларини ўраб олиш ва йўқ қилиш эди. Аммо немис раҳбариятининг узоқ режалари нафақат марказий ва Воронеж фронтлари қўшинларини мағлуб этишни, балки жануби-ғарбий фронтга навбатдаги зарбаларини ҳам кўзда тутарди. Бунинг учун танк бўлинмаларининг қарийб 70 фоизи ва Совет—Германия фронтидаги мавжуд авиациянинг 65 фоиздан ортиғи операция ҳудудига ўтказилди (Группа авторов. Битва под Курском: От оборони к наступлению / Воэнно-исторический отдел ГШ (с приложениями, статистикой). — М.: АСТ, 2006).

Совет қўмондонлиги турли маълумотларни таққослаш асосида душманнинг режасини аниқлади. Бунда совет разведкачилари, Украинада фаолият олиб борган «Ғалаба» махсус бўлинмасининг разведкачиси Н.И.Кузнецов, Швейцариядаги венгер коммунисти Сандор Радо бошчилигидаги совет разведкачилари гуруҳи ва бошқа совет ватанпарварлари ва хорижий антифашистлар ёрдам берди.

Уч ой давомида, 1943 йил апрелдан июлгача совет қўмондонлиги асосан Воронеж ва Марказий фронт қўшинлари билан бўлажак жангга тайёрланди. Натижада, Курск вилоятида совет қўшинларининг устунлиги шахсий таркибда 1,4 марта, қурол ва миномётларда 1,9 баравар ва танклар ва ўзиюрар қуролларда 1,2 баравар ошди. Бу ерда бутун урушнинг энг катта захиралари тўпланди — улар бешта бирлашган ҳарбий, танк ва ҳаво қўшинлари, тўққиз танк, механизациялашган ва отлиқ корпусларидан иборат эди. Мудофаадан тезда ҳужумга ўтиш режаси шундай катта ҳажмдаги ҳарбий кучларнинг бир ерга тўпланишини тақозо қиларди.

Июль ойига келиб Курскда чуқурлиги 250-300 километр бўлган саккизта мудофаа зонаси қурилди. Марказий фронт генерал К.К.Рокоссовский қўмондонлиги остида жанубий Орёл ҳудудлари, Воронеж фронти генерал Н.Ф.Ватутин қўмондонлиги остида Белгород вилояти мудофаасини ўз зиммасига олди. Курск ҳаво қўшинлари Олий Бош қўмондонлик захирасидаги ҳаво қўшинлари билан мустаҳкамланди.

1943 йил 5 июлда Иккинчи жаҳон урушининг энг йирик жангларидан бири бошланди. Эрта тонгдан фашист танклари ва пиёдалари авиация ва артиллерия қўшинлари ҳамроҳлигида марказий ва Воронеж фронтларига ташланди. Фронт тармоқларида Гитлер қўмондонлигидаги 1200 дан 1500 тагача танк тўпланган эди (Глантз, Давид М,. The Battle of Kursk. — Lawrence, KS. — xiii, 472 pages с. — ISBN 0-7006-0978-4. — ISBN 978-0-7006-0978-9. — ISBN 978-0-7006-1335-9. — ISBN 0-7006-1335-8.).

Шимолда душман совет чегараларини кесиб ўтишга ҳаракат қилди ва бу ерга бир вақтнинг ўзида 500 тача танк олиб келинди. Бу ердаги асосий зарбалар Н.П.Пухов, П.Л.Ромененко ва И.В.Галанин қўмондонлиги остида 13, 48-чап қанот ва 70-ўнг қанотлар армиялари томонидан амалга оширилди. Жанубдан энг яхши бўлинмаларнинг 700 тача танклари И.М.Чистяков, М.С.Шумилёв ва М.Э.Катуков қўмондонлиги остида 6 ва 7-гвардия ва 1-танк армияларига ҳужум қилди. Совет артиллерияси бир неча соат олдин ҳужум қилганларга жиддий зарар етказган эди. Кўп танклар миналаштирилган майдонларда портлатиб юборилди. Фашистларнинг танк бўлинмалари шу қадар катта йўқотишларга дуч келган эдики, энди уларнинг тезлиги анча секинлашиб қолганди. Эртаси куни ҳам фашистларнинг омади келмади.

Курск шимолида 9 июль куни кун охирида немис ҳужумининг инқирози юз берди. Фашист бўлинмалари кўп қон тўккан, аммо ҳужумларни тўхтатмаган эди. Марказий фронт қўшинлари душманни тўхтата олди. Немислар Обоян йўналиши бўйича Курскдан ўтишга ҳаракат қилди. 10 июлга қадар улар катта йўқотишлар эвазига 30 километр юришга муваффақ бўлди. Муваффақиятга эришиш умидида немислар зирҳли қўшинлар ёрдамида Прохоровка ҳудудидаги совет қўшинларига самарасиз зарба берди.

12 июль куни бу ерда тарихдаги энг йирик танк жангларидан бири бўлиб ўтди, унда ҳар иккала томондан 1200 та танк, ўзиюрар қуроллар ва ҳужум автоматлари қатнашди. Фашистларнинг Прохоровкага бостириб киришга уриниши эртаси куни ҳам муваффақиятсиз якунланди. Аскар ва ҳарбий аслаҳалар жиҳатидан катта йўқотишларга дуч келган Гитлер қўмондонлиги кейинги ҳужумнинг фойдасизлигини англади (Меллентин Ф.В. Танковие сражения 1939—1945 гг.: Боевое применение танков во Второй мировой войне. — М.: Издателство иностранной литератури, 1957).

12 июль куни Прохоровка яқинидаги мисли кўрилмаган танклар жангидан сўнг Курск жангининг янги босқичи бошланди. Совет қўшинлари Орёл ва Белгород—Харьков йўналишларида қарши ҳужумга ўтди, бу ерда ҳарбий таркибнинг қарийб 28 фоизи, қурол-яроғларнинг 24 фоизига, танк кучларининг қарийб 40 фоизи ва фаол армия самолётларининг 33 фоиздан ортиғи тўпланган эди. Ҳужум пайтида урушда қатнашаётган қўшинлар сони аста-секинлик билан ўсиб борди. Унда бешта совет фронти ва ўша пайтда Совет қўмондонлиги таркибида бўлган барча танк қўшинлари қатнашган.

Шахсий таркибда икки карра, қурол ва миномётларда уч карра, танклардан икки мартадан кўпроқ ва самолётларда деярли уч марта устунликдан фойдаланиб генерал В.Д.Соколовский қўмондонлиги остидаги ғарбий фронтнинг чап қанот қўшинлари ва генерал М.М.Попов қўмондонлиги остидаги Брянск фронти қўшинлари 12 июль куни Орёл йўналишида ҳужумга ўтди ва икки кунлик жанглар давомида 8-25 километр масофани босиб ўтди.

15 июль куни марказий фронтнинг ўнг қанот қўшинлари ҳужумга кирди ва 18 июлга қадар немисларнинг Курск йўналишига кириб бориши бутунлай тўхтатилди. 23 июлга келиб фашист қўшинлари дастлабки ҳужум нуқтасига — Белгород—Харьков йўналишига суриб чиқарилди. 17 июль куни жануби-ғарбий ва жанубий фронт қўшинлари ҳужумга киришди. 5 августда Белгород ва Орёл озод этилди. 18 августга келиб совет қўшинлари ғарбга томон 150 километргача силжиди. Немисларнинг Орёлдаги ҳарбий қисмлари бутунлай йўқ қилинди.

Норманд эскадронининг француз учувчилари совет қўшинларининг ҳужум операцияларида фаол иштирок этди. Қўмондон Луи Тулане ва унинг тўрт сафдоши жангда қаҳрамонларча ҳалок бўлди.

Харьковнинг озод қилиниши

Томаровка, Белгород ва Борисовка ҳудудидаги ғалабалар Харьковни озод қилиш учун курашнинг муҳим босқичини бошлаб берди. Беш кун ичида 100 километр масофани босиб ўтиб, 7-гвардия қўшинлари ва 1-танк бўлинмаси 7 август куни душманнинг муҳим истеҳкоми — Богодухов шаҳрини эгаллаб олди. 5-гвардия танк армияси эса Казачя Лопан ва Золочев ҳудудида жануби-ғарбдан Харьковни қуршаб олган душман ҳарбий кучларини йўқ қилди.

Немис қўшинлари икки гуруҳга бўлинди. 11 августга қадар Воронеж фронтининг ўнг қанот қўшинлари Боромля—Актирка—Котелва линиясига етиб келди ва Харьков—Полтава темир йўлини кесиб ташлади. Худди шу куни дашт фронтининг 53, 69 ва 7-гвардия қўшинлари Харьковнинг ташқи мудофаа чизиғига етиб борди. 57-армия Северский Донецидан ўтиб, шарқдан ва жануби-шарқдан Харьковга яқинлашди.

1943 йил 9 августда КПУ Марказий Комитети, Олий Совет президиуми ва Республика халқ комиссарлари кенгаши Украина халқига мурожаат билан чиқди: «Жиддий ҳарбий ҳаракатлар вақти келди! Украинани озод қилиш вақти келди. Биз ўз она Украинамизнинг озодлиги ва давлат мустақиллигини қадрлайдиган, ўз она юртини севадиган, ўзи ва фарзандлари учун бахт ва эркин ҳаётни истаган барчани чин дилдан курашга чорлаймиз...»

Украина халқи ушбу чақириққа қуролли партизанлик ҳаракатларини кучайтириш билан жавоб берди. Партизанларнинг фаол ҳаракатлари Киев—Бахмач, Киев—Полтава, Бахмах—Гомель темир йўл магистралларининг ўтказувчанлигини пасайтирди. Совет аскарлари Украина аҳолисининг биродарлик ёрдамини кутиб олди (Ежаков В.И. [Red.] Битвапод Курском. — М.: Воениздат, 1963. — 148 с.).

8 августдан 11 августгача Харьков йўналишида 30-аҳоли пункти озод қилинди, 10 август куни дашт фронти ҳарбий кенгаши ўз қўшинларига кўрсатма юборди, унда белгиланган вазифа Харьков вилоятидаги душман гуруҳини йўқ қилиш эди. 13 август куни улар ташқи мудофаа чизиғини кесиб ўтди ва 17 августда шаҳарнинг шимолий чегараларида жанг қила бошлади. Оғир жанглардан сўнг фақат 22 августга келибгина 5-гвардия ва 53-армия қўшинлари томонидан немисларнинг ғарбий ва шимоли-ғарбий Харьков гуруҳини, 7-гвардия ва 57-армия қўшинлари томонидан шарқий ва жануби-шарқий гуруҳини қуршаб олишга муваффақ бўлинди.

Немис қўмондонлиги Харьковдан қўшинларини олиб чиқишни бошлади. Шаҳарни вайронагарчиликдан қутқариш учун дашт фронти қўмондони И.С.Конев 69 ва 7-гвардия қўшинларига тунда ҳужум қилишни буюрди. 23 август куни эрталаб Харьков озод қилинди. Совет давлатининг ушбу муҳим сиёсий-иқтисодий маркази учун кураш совет қўшинларининг тўлиқ ғалабаси билан якунланди. Харьков учун олиб борилган жангларда кўрсатилган жасорат ва юқори ҳарбий маҳорат учун дашт фронтининг ўнта бўлинмасига «Харьковские» фахрий номи берилди.

23 август куни Воронеж ва дашт фронти қўшинлари Белгород—Харьков кўпригини немислардан тозалаб, Суми—Краснокуцк—Харьков чизиғига етиб борди. Курск жанги тугади. Иккинчи жаҳон урушининг ушбу учинчи йирик жангида 50 кун ичида совет қўшинлари 30 та немис дивизиясини мағлубиятга учратди, ярим миллионга яқин душман аскарлари ва офицерларини йўқ қилди. Фашистлар Германиясининг танк кучларига катта талафотлар етказилди. Ҳаво жангларида ва фашистик аэродромларга қилинган зарбалар натижасида совет авиацияси ўзининг ҳаводаги устунлигини мустаҳкамлади.

Коммунистик партия ва совет ҳукумати совет аскарларининг жанглардаги қаҳрамонликларини юқори баҳолади. Курск жангида қатнашган 26 та тузилма ва бирлик Орол, Белгород, Харьков ва Карачевнинг фахрий унвонларига сазовор бўлди. 100 мингдан ортиқ совет аскарларига орден ва медаллар топширилди, улардан 180 нафари Совет Иттифоқи Қаҳрамонлари бўлди.

Ғалабанинг халқаро аҳамияти жуда катта эди. 1943 йил ёзида Орёл—Курск бўсағасида содир бўлган улкан жанг Гитлер Германиясини анча заифлаштириб қўйди. Фашист қўшинларининг мағлубияти бутун фашистик блокнинг инқирозини янада чуқурлаштирди. Шарқий фронтда ўз позициясини сақлаб қолиш учун Гитлер қўмондонлиги ғарбдан яна 14 та бўлинмани юборди, бу эса Совет Иттифоқининг иттифоқчилари бўлган ғарбий иттифоқчиларининг вазифаларини анча енгиллаштирди. 24 июль куни Италия антифашистик кучлари Муссолинини ағдариб ташлади. 3 сентябрь куни Италия таслим бўлди.

Дилбар Исматуллаева тайёрлади.