Telegram’даги «Фан одам» (Человек наук) каналида қизиқ мақола тақдим этилди. Ушбу мақолада илм-фан тарихидаги энг кўп иқтибос келтириладиган рекордчи илмий мақолалар ҳақида тўхтаб ўтилган. Қизиғи шундаки, уларнинг барчаси биология фани билан боғлиқ ва ҳаммасида ишлаб чиқилган янги илмий услуб баён қилинган.«Дарё» ушбу мақоланинг таржимасини тақдим этади.
Илмий иш қилмоқчи бўлган ҳар қандай одам, албатта, мавжуд илмий манбалар ва адабиётлар билан танишиб, ўз илмий ишида ҳам уларга мурожаат қилиб боради. Яхши биламизки, муайян илмий ишларда бошқа олим ва мутахассисларнинг аввалроқ чоп этилган мақолаларига мурожаат қилинади ва ундан иқтибослар келтирилади. Бирор олимнинг илмий ишига бошқалар томонидан қилинган мурожаатлар, берилган ҳаволалар сони маълум маънода ўша илмий ишнинг нуфузини ҳам белгилайди.
Келтирилган иқтибослар сонини ўша илмий ишнинг сифатига берилган мутлақ баҳо ҳам деб бўлмайди. Боз устига, жуда кучли илмий мақола жуда тор фан соҳасида қилинган бўлиб, унга кўп сонли бошқа олимлар мурожаат қилмаслиги табиий ҳам бўлиши мумкин. Бундан ташқари, келтирилган иқтибослар сони муайян фан соҳалари бўйича бир-биридан кескин фарқ ҳам қилади. Масалан, тиббиёт соҳасида бир мақолага иқтибослар жуда кўп учрайди, математикада эса жуда кам бўлади.
1. Оқсил миқдорини ўлчаш
Америкалик биокимёгар Оливер Лоури муаллифлигида 1951 йилда эълон қилинган Protein measurement with the Folin phenol reagent номли мақолага шу пайтгача бошқа олимлар томонидан 300 мингдан зиёд марта мурожаат қилинган (яъни бошқа илмий ишларда бу мақоладан шунча марта иқтибослар келтирилган) бўлиб, мазкур мақолани ҳақиқий маънода блокбастер дейиш мумкин. Ушбу мақолада баён қилинган илмий услуб ҳозирда деярли барча биокимёгар мутахассисларга маълум ва машҳурдир. Бунинг устига қўлда чизилган ажойиб иллюстрациялар (чизма-графиклар) ушбу мақоланинг яна бир ўзига хос жиҳати саналади.Кашфиёт моҳияти нимада?
Лоури эритмадаги оқсил миқдорини аниқлайдиган услубни ишлаб чиққан. Лўнда қилиб айтганда, бу қуйидагича ишлайди: сиз эритмага муайян бир кимёвий моддани қўшасиз ва натижада унинг ранги ўзгаради. Текширилаётган эритмада оқсил миқдори қанча кўп бўлса, унинг ранги шунчалик кучли ўзгаради. Махсус асбоб ёрдамида рангнинг тўйинганини ўлчаш орқали сиз графикдаги нуқтани аниқлайсиз ва бу нуқта ўша эритмада қанча оқсил борлигини кўрсатади.
Бунинг нимаси муҳим?
Оқсиллар ҳаёт учун муҳим асосдир. Турли суюқликлардаги оқсил миқдорини аниқ билишнинг аҳамияти жуда катта. Кўплаб тиббий текширув-ташхисларда ва бошқа илмий ишланмаларда, албатта, оқсил миқдорига мурожаат қилинади.
2. Оқсилларни масса бўйича тақсимлаш
Cleavage of Structural Proteins during the Assembly of the Head of Bacteriophage T4 кўринишидаги узундан-узоқ номли илмий мақола 1970 йилда эълон қилинган бўлиб, унга ҳар куни ўртача 14 марта мурожаат қилинади. Нашрдан чиққан кунидан бошлаб бу мақоладан 268 668 марта иқтибос келтирилган. Сенинг илмий ишинг ҳақида ҳар куни ўнлаб одам эслаб ўтса, қандай яхши.Кашфиёт моҳияти нимада?
Бу илмий ишда муаллиф, швейсариялик олим Леммли оқсилларни молекуляр массаси ва зарядига асосан ажратиш усулини такомиллаштирган. Бу эса бошқа олимларга турли хил оқсил молекулаларини бир-биридан ажратиш ва фарқлаш имконини берган.
Бунинг нимаси муҳим?
Юқорида ҳам айтилганидек, оқсиллар биология ва тиббиёт учун ғоят муҳимдир. Лекин оқсил турлари жуда кўп. Масалан, одамнинг ўзида оқсилларнинг 30 минг хилдан зиёд тури бор. Ҳатто ичак таёқчаси (фаг, вирус) сингари тубан организмда ҳам 160 хил оқсил мавжуд бўлади. Оқсилларнинг бу даражадаги улкан хилма-хиллигини бирданига тадқиқ қилишнинг имкони йўқ. Шунинг учун уларни бир-биридан ажратиб, алоҳида тарзда ўрганган қулайроқ бўлади. Леммли услуби айнан шу нарсанинг имконини беради.
3. Оқсиллар миқдорини аниқлаш
Номи Леммли мақоласининг номидан ҳам узун бўлган ва илмий манбаларда A rapid and sensitive method for the quantitation of microgram quantities of protein utilizing the principle of protein-dye binding тарзида қайд этиладиган яна бир илмий мақола ҳам оқсиллар ҳақида. Ҳозирги кунгача унга нақ 221 523 бора мурожаат қилинган. Ушбу илмий мақола ҳам юқорида энг биринчи келтирилган мақола мавзуси билан бир хил, яъни унда ҳам оқсиллар миқдорини аниқлаш усули ҳақида сўз боради.Кашфиёт моҳияти нимада?
Биринчи бўлиб кўрсатилган мутлақ рекордчи мақолада келтирилган усул – Лоури услубининг ўзига хос камчиликлари мавжуд бўлиб, уни қўллаш учун муайян шарт-шароитлар тақозо этилади. Ушбу учинчи ўринни эгаллаган ва номи фавқулодда узун бўлган илмий мақолада эса муаллиф, америкалик биокимёгар Бредфорд томонидан оқсил миқдорини аниқлашнинг янада соддароқ ва тезкорроқ усули таклиф этилган. Кўриб турганингиздек, унинг усули баён қилинган мақола рекордчилар ичида учинчи ўринни мустаҳкам эгаллаб турибди.
Бунинг нимаси муҳим?
Биринчи ўриндаги мақола ҳақидаги изоҳдан буни яхши биласиз.
4. ДНКни ўқиш
Олимлар фақат оқсиллар билан шуғулланар экан, деган таассурот уйғонмаслиги учун яна бир рекордчи мақола ҳақида маълумот илова қиламиз. Албатта, бу мақола иқтибослар сони бўйича юқоридагилар билан баҳслаша олмайди. Унга «атиги» 75 мингта иқтибос келтирилган.Мазкур илмий ишнинг нуфузини нафақат ушбу кўп сонли иқтибослардан, балки унинг учун муаллиф Нобел мукофотига лойиқ кўрилганидан ҳам билиб олиш мумкин.
Кашфиёт моҳияти нимада?
ДНК бу – тирик организмларни йиғиш бўйича йўриқнома бўлиб, у ҳар бир тирик ҳужайрада муҳрланган бўлади. Англиялик биокимёгар Фредерик Сенгер айнан ушбу ДНК ахборотини ўқиш имконини берадиган усулни ишлаб чиққан.
Бунинг нимаси муҳим?
ДНК ҳар бир организм ҳақидаги фавқулодда катта ҳажмдаги ахборотни ўзида сақлайди. Сайёрадаги ҳаёт тарихи, касалликларнинг механизмлари, янги дори воситаларининг топилиши учун калитлар ва бошқа кўплаб қимматли маълумотларни ДНК орқали билиб олиш мумкин. Сенгер бутун дунё олимлари учун ҳақиқий хазина очиб берган десак муболаға бўлмайди. Сенгернинг мазкур мақоласи чиққанидан бери айнан ушбу вазифани бажарадиган бошқа шу каби усуллар ҳам ихтиро қилинган бўлса-да, бироқ Сенгер усули барибир ҳамон энг аниқ усул бўлиб қолмоқда. Одам ирсияти геноми ҳам биринчи бўлиб айнан шу усул воситасида «ўқиб» кўрилган эди.
Сенгер кейинчалик иккинчи бора ҳам Нобел мукофотини қўлга киритган. Унга иккинчи Нобел нима учун берилган деб ўйлайсиз? Сенгернинг иккинчи Нобели эса... оқсиллар кетма-кетлигини ўқиш имконини берадиган илмий усулни очгани учун берилган!
Музаффар Қосимов тайёрлади.
Изоҳ (0)