1941 йил июлда СССР раҳбари Сталиннинг урушда қатнашаётган ўғли Яков Белоруссияда немисларга асир тушиб қолади. Кейинчалик советлар суратга олган фильмда немислар Сталинга Яковни Сталинградда асирга тушган фелдмаршал Паулюсга алмаштиришни таклиф этишади. Шунда Сталин “Мен оддий аскарни фелдмаршалга алмашмайман”, деб жавоб беради. Бироқ тарихчилар бу гапнинг далили йўқ дейишади.
СССРни 1922 йилдан 1953 йилгача 31йил бошқарган Сталин жуда шафқатсиз одам бўлган. Унинг бошқаруви даврида 20 миллиондан ошиқ совет фуқароси ноҳақ айблар билан айбланиб, қатағон қилинган.
Аввалига коллективлаштириш, сўнг “ёт унсурлар”га қарши кураш, 1937 йилда бошланган қатағонлар, турли халқларнинг ватанидан қувғин қилиниши, буларнинг барчаси Сталин даврида содир бўлган.
Иккинчи жаҳон урушидан кейин немислар устидан қозонилган ғалаба Сталин номи билан боғланади ва у кўкларга кўтарилади. Ноҳақ айбловлар туфайли яқин қариндошларидан айрилган одамлар ҳам ўша ғалаба туфайли Сталинни яхши кўришган, у ўлганда яқинларидан айрилгандай аза тутишган.
Таниқли олим Ғайбуллоҳ ас-Салом “Эй умри азиз” номли китобида Сталин вафот этган кунларни шундай эслайди:
“1953 йил. Бир кун кўчадан жуда озурда, афтодаҳол кайфиятда уйга қайтдим. Мени бу аҳволда кўриб дадам қўрқиб кетдилар.
“Ҳа, тинчликми? Нима гап ўзи?”
“Тинчлик эмас! – дедим хуноб бўлиб. — Эшитмадингизми ҳали?”
“Йўқ. Нимайди?!”
“Ана холос! Тоғ қулаб кетди-ку...”
“Нима деяпсан ўзинг? Қанақа “тоғ”?”
“Отамиз жонажон Сталин дунёдан ўтдилар”.
“У қачондан буён сенга ъотаъ бўлиб қолган? Ҳе ўша ъотанғ Сталинни тўнғиз қўпсин”.
Мен ток ургандай ҳанг-манг бўлиб қолдим. Чунки раҳматли отам умрида ҳеч қачон марҳум кишини — у ҳар қанча дажжол бўлганда ҳам бунчалик ҳақорат қилмаган эди.
“Дада нима деяётганингизни биласизми? Бу куфр гапларингизни бирон ёмон эшитса борми, нақ асфаласофилинга юборади. Деворнинг ҳам қулоғи бор”.
“Гапларинг тўғри, ўғлим, дедилар босиқ овозда қария. — Аммо ўша ёмон Сталиннинг ўзи-да”.
“Дада, доҳиймиз шахсан сизга бирон ёмонлик қилган бўлмаса. Шундайми? Қайси ъгуноҳиъ учун уни бу қадар бадном қиласиз?”
“Ким, шундай деб ўйлайсанми? Сенингча у ъфариштаъ экан-да, а? Унда эшит”...
Дадам шунақа кўз кўрмаган, қулоқ эшитмаган гапларни айтиб бердиларки, — бу маълумотларни кимдир ҳикоя қилган кўринади, этинг жимирлашиб, қонинг музлаб қоларди кишининг. Мен бутун дунё меҳнаткашларининг гўё севимли йўлбошчиси бўлган бу мустабид золимни қайтадан кашф этаётгандим”.
Сталинни халқ орасида севимли инсонга айлантирган яна бир ҳолат тўнғич ўғли Яков Жугашвилини фронтга юборгани эди. Аслида эса Яковни фронтга Сталин жўнатмаган, унинг ўзи кетганди.
Аниқроғи отасидан аразлаб кетиб Ленинградда яшаб турган Яков уруш бошлангач ҳарбий комиссариатга бир неча марта бориб ўзини урушга жўнатишни, акс ҳолда фронтга қочиб кетишини айтади. Охир-оқибат Сталиндан “билганини қилсин” деган жавоб олингач уни урушга жўнатиб юборишади.
Ота билан чиқиша олмаган Яков
Иосиф Сталин икки марта уйланган. Унинг биринчи хотини Екатерина Сванидзе бўлган. Сталин бу аёлга 1906 йилда уйланади. 1907 йилда Яков туғилади. Кўп ўтмай Екатерина сил касалига чалиниб, вафот этади. Шундан сўнг Сталин узоқ йиллар давомида қайта уйланмай юради.
Ўша пайтларда Сталин жиноий гуруҳ тузиб, қароқчилик билан шуғулланар ва умуман уйда бўлмасди. Шу сабабли Яковни холаси тарбиялайди. Кейинчалик Сталин Россияда давлат тўнтаришни мақсад қилганлар сафига ўтади ва Гуржистонга умуман бормай қўяди. Шу сабабли ота ва ўғил йиллар давомида кўриша олмайди.
1917 йил августда Октябрь тўнтаришидан сал аввал 38 ёшли Сталин Москвага, эски танишлар – Аллилуевлар хонадонига боради. Ўша ерда 15 ёшли Надежда билан танишади. 1919 йил мартда улар никоҳдан ўтишади.
Яков 1921 йилда 14 ёшлигида илк марта Гуржистондан Москвага келади ва шу ерда отаси билан учрашади. Ўша пайтда Сталиннинг иккинчи ўғли Василий энди туғилганди.
Отасининг 40 ёшида ўзидан 23 ёш кичик бўлган қизга уйлангани Яковга ёқмайди. Шундан сўнг ота ва ўғил орасидаги муносабатлар анча совуқлашади.
Яков ўқишини Москвада давом эттиради. Орадан бир йилча вақт ўтиб Иосиф Сталин янги ташкил этилган СССР раҳбарига айланади. Бироқ ота ва ўғил ўртасидаги муносабатлар чигаллигича қолади.
1925 йилда Яков мактабни битиради ва ўша йили Зоя Гунинага уйланади. У никоҳини Сталиндан сир тутади. Чунки отаси унинг Зояга уйланишига қарши эди. Яковнинг яширинча уйланганини эшитган Сталин ундан жуда дарғазаб бўлади. Бироқ ғишт қолипдан кўчган эди.
Сталин ўзбошимчалик қилган Яковга нима деган, оммага қоронғу. Бироқ ўшанда йигит ўзини ўлдирмоқчи бўлади. Яковнинг қўли қалтираб ўқни ўзига теккиза олмайди. Шундан сўнг унга нисбатан Сталиннинг муомаласи баттар ёмонлашади.
Ота ва ўғилнинг бир-бирини кўрарга кўзи йўқ эди. Иккаласи учрашиб қолганда Сталин “Ҳа, ўқ тегмади дегин” деб Яковнинг устидан куларди. Охир-оқибат 1928 йилда Сталин Яков билан алоқаларини бутунлай узади.
Ўшанда Сталин хотини Надежда Аллилуевага ёзган мактубида шундай дейди:
“Яшкага (У Яковни шундай деб атарди) айтиб қўй, у безори ва шантажчига айланди. Мен бундай одам билан муроса қила олмайман. У қаерда, қандай хоҳласа шундай яшасин”.
Шундан сўнг Яков хотини билан Ленинградга кўчиб кетади. Сталин бир неча бор унга Москвага қайтишни буюради, бироқ ўғил рози бўлмайди.
1929 йилда Яков ва Зоя қиз фарзанд кўришади, бироқ у тўрт ойлигида нобуд бўлади. Шундан сўнг улар ажрашиб кетишади.
Ундан кейин Иккинчи жаҳон урушигача Яков икки марта уйланади ва 1936 йилда ўғли Евгений, 1938 йилда қизи Галина туғилади. 1937 йилда у Артиллерия академиясига ўқишга киради ва 1941 йил майда уни тугатади.
Яков фронтда
1941 йил 22 июнь тонгда немислар СССРга бостириб киради. Шунда Яков урушга бориш учун Ленинграддаги ҳарбий комиссариатга боради. Табиийки, кимсан Сталиннинг ўғлини ҳеч ким урушга жўната олмасди.
Яков ҳарбий комиссариатга такрор такрор бораверади ва агар рухсат беришмаса фронтга қочиб кетишини айтади. Шундан сўнг ҳарбий комиссариатдагилар бу ҳақда Москвадагиларни хабардор қилишади.
Сталин йиғилиш ўтказаётганда генераллардан бири Яков ҳақида гап очади. Шунда Сталин “билганини қилсин” дейди. Бу Яковнинг урушга юборилишига розилик эди.
1941 йил 27 июнь куни Яков ҳаракатдаги армияга қўшилади. Бир нечта жангда қатнашган йигит 16 июль куни бедарак йўқолади. Москвага жўнатилган рапортда уни 25 июлгача қидиришгани ва натижа бўлмагани ҳақида ёзилган эди. Ўшанда у немислар томонидан асирга олинганди.
Немислар Яковнинг Сталинни ўғли эканини билишгач уни Берлинга юборишади. 18 июлда Яковни сўроқ қилишади. Ўшанда немислар Сталиннинг ўғли кўп маълумотларга эга деб ўйлашади. Бироқ Яковнинг фронтга бориши тарихини эшитишгач ҳафсалалари пир бўлади. Чунки Яков урушда оддий лейтенант сифатида қатнашган ва махфий маълумотларни билмасди.
Яковни сўроқ қилиш жараёни тўлиқ ёзиб олиниб, ҳужжатлаштирилади. Ўшанда немислар Яковга жами 150 та савол берган ва унинг жавоблари бир неча ўн варақ бўлганди.
Яковнинг асир тушгани қулоғига етгач Сталин ундай сотқин ўғли йўқлигини таъкидлайди. Шундан сўнг Яков ҳақида унинг олдида ҳеч ким оғиз очолмайди.
Яковнинг немис фелдмаршалига алмаштирилмагани ростми?
Яков асирликда қолар экан, немислар унинг жуда муҳим шахслигини яхши англаб туришганди. Шу сабабли ҳам Сталиннинг ўғлини Берлинга яқин конслагерда сақлашади. Уларнинг мақсади кейинчалик вазият тақозо этганда Яковдан унумли фойдаланиш эди.
Бироқ бу иш амалга ошмайди ва бир неча йил конслагерда сақланган Яков Жугашвили 1943 йил 14 апрель куни қамоқхонада ҳалок бўлади. Кейинчалик Яков билан конслагерда бирга бўлганларнинг эслашича, у кунларнинг бирида соқчиларга ҳужум қилади. Шунда қўриқчилардан бири уни отиб ташлайди.
Ўша пайтларда ҳам, урушдан кейин ҳам Яковнинг немис фелдмаршалига алмаштирилмагани ҳақида гап йўқ эди. Бу гап 1970 йилларда пайдо бўлади.
1970 йиллар бошларида режиссёр Юрий Озеровнинг “Озодлик” фильми эфирга чиқади. Фильм Сталинград жанги ҳақида эди.
Ана шу фильмда немислар Сталинград жангида асир тушган фелдмаршал Паулюсга Яковни алмаштирмоқчи бўлгани, бироқ Сталин кўнмагани ҳақида лавҳа бор. Фильмда Сталин “Мен аскарни фелдмаршалга алмаштирмайман” деган сўзларни гапиради.
Тарихчилар Сталин бундай гапни гапирганига далил йўқлигини айтишади. Чунки Сталин асирга тушган совет солдатларини хоин деб билган, шу жумладан ўғлини ҳам. Шу учун нафақат Яковни, бошқаларни ҳам асирликдан қутқариш учун ҳеч қандай чора кўрилмаган.
Кейинчалик, Сталининг қизи Светлана Аллилуева ўзининг “Дўстимга йигирмата мактуб” асарида шундай эслаганди:
“Сталинград жанги бўлиб ўтгандан сўнг қиш пайтлари эди, отам билан кўришганимизда у шундай деди: “Немислар Яковни бизда асирда бўлган ҳарбийларидан бирига алмашишни таклиф этишди. Нима энди улар билан савдолашишим керакми?! Ҳеч қачон. Урушми, уруш. Бошқа гапга ҳожат йўқ”.
Драматург Эдвард Радзинскийнинг таъкидлашича, Сталин ҳеч қачон Яковни ёки немисларга асирга тушган бошқа юқори унвонли ҳарбийларни немис асирларига алмашиш ҳақида умуман ўйламаган. Чунки, у асирларни ватан хоини деб билган.
Сталиннинг бундай қарорга келишига асос бор эди. Немислар Яков асирга тушгандан сўнг кўп ўтмай унинг номидан СССРда варақа сочишган, унда Германия ғалаба қозониши ва немисларга асир тушиш энг тўғри йўл бўлиши ҳақида ёзилган эди.
Немислар жўрттага шундай варақалар тайёрлашган ва бундан Яковнинг ҳатто хабари ҳам бўлмаган. Бироқ Сталин қайсар ўғли жўрттага асирга тушиб, немислар томонга ўтиб кетганига ишонган.
Маршал Жуков ўз китобида уруш кетаётган пайтда Сталин билан Яков ҳақида гаплашганини ёзган. Унга кўра ўшанда Сталин ўғлини қутқариб бўлмаслигини айтган.
Умуман олганда Яков Жугашивилининг асирга тушиши ва ўлими ҳақида бир бирини инкор қиладиган кўплаб гаплар бор. Уларнинг бирига кўра, Яков Жугашвили немис соқчисига ҳужум қилмаган. Конслагерда британиялик асирлар билан жанжал келиб чиққан. Шунда немислар жанжаллашаётганларни отиб ташлаган. Ҳалок бўлганлар орасида Яков ҳам бўлган.
Бошқа бир маълумотга кўра, Яков жангда ҳалок бўлган. Немислар унинг қиёфадошини топиб, “Сталиннинг ўғлини асир олдик” деб хабар тарқатишган. Бу гапни ҳатто Сталиннинг асранди ўғли генерал Артём Сергеев ҳам айтган.
Сталин вафотигача Яков Жугашвилининг шахсини кўкка кўтариш тақиқланган – Сталин уни хоин деб билгани учун бунга рухсат бермаган.
Сталиндан кейин СССРни бошқарган Никита Хрушчёв даврида ҳам Яковни ҳеч ким эсламаган. Бунга сабаб Хрушчёв 1956 йилда партиянинг 20-съездида Сталинни қонхўр ва ваҳший эди деб атайди. Унинг бу таърифи СССРда Сталин ва унинг яқинлари номини амалда тилга олиш тақиқланганини англатарди.
1964 йилда СССРда раҳбар алмашади. Аниқроғи Леонид Брежнев “тахтни” Хрушчёвдан тортиб олади. Шундан сўнг Яков Жугашвили қаҳрамонга айлантирилади. У ҳақда бадиий асарлар ёзилади, фильмлар суратга олинади.
Натижада Яков Жугашвилининг қаҳрамонлиги, Сталиннинг уни фелдмаршалга алмаштирмагани ҳақидаги гап-сўзлар тарқалади ва улар бугунгача етиб келган.
Умумий хулоса шуки, Сталиннинг ўғлини фелдмаршал Паулюсга алмашмагани ҳақида тарихий факт йўқ. У аввал бошдан Яковни ёмон кўрган, асирга тушгани учун уни хоин деб билан, вассалом.
Ғайрат Йўлдош тайёрлади.
Изоҳ (0)