Ер юзидаги ўртача йиллик ҳароратнинг Цельсий бўйича бир даражага кўтарилиши сабабли камида бир миллиард одам қишлоқ хўжалиги, чорвачилик ва очиқ ҳавода ишлаш учун энг маъқул бўлган иқлим шароитига мослашишга ёки бошқа жойга кўчиб ўтишга мажбур бўлади. Олимлар бундай хулосаларга сўнгги олти минг йилни ўз ичига олган таҳлиллар асосида келди. Мазкур тадқиқот ҳақида ҳикоя қилувчи илмий мақола Proceedings of the National Academy of Sciences журналида чоп этилди. Бу ҳақда Meduza хабар берди.
Ер иқлими бутун тарих давомида ўзгарган. Сўнгги 650 минг йил ичида сайёра олти марта музлик ва исиш даврларини бошдан кечирган. Бу секин, аммо кенг миқёсли иқлим ўзгаришлари кўплаб мураккаб жараёнларга боғлиқ. Бироқ асосийси — Миланкович даврлари деб аталадиган Ер орбитасининг тебранишлари. Тебранишлар натижасида сайёранинг турли минтақаларига тушадиган қуёш нури миқдори ўзгаради.
Аммо замонавий иқлим даври аввалгиларидан фарқ қилади. Иқлим исишининг ҳозирги тенденцияси алоҳида аҳамиятга эга, чунки ҳарорат жуда тез кўтарилмоқда — 1975 йилдан бошлаб, ҳар ўн йилда Цельсий бўйича тахминан 0,15-0,20 даражагача. 1880 йилдан буён Ернинг ўртача ҳарорати Цельсий бўйича бир даражага кўтарилди. Бу жуда кўп: ҳозирданоқ дунё океани сатҳининг кўтарилиши, Ернинг муз қатламлари майдонининг камайиши ва бошқа экстремал об-ҳаво ҳодисалари кузатилмоқда.
Ҳозирги иқлим ўзгариши сабаблари жуда яхши маълум, аммо унинг иқтисодий ва ижтимоий оқибатлари, масалан, келажакда мажбурий миграция кўлами ҳақида ҳозирча гапириб бўлмайди. Кўпгина мустақил ҳисоб-китоблар мавжуд, аммо иқлим исиши сабабли яшаш жойидан кўчиб кетишга мажбур бўладиган одамларнинг сонини ҳисоблаш учун ҳали ҳам умумий қабул қилинган ягона усул йўқ.
Масалан, Ички миграцияни ўрганиш халқаро марказининг маълумотларига кўра, 2018 йилда 17,2 миллион киши ҳаётига салбий таъсир кўрсатган офатлар сабабли уйларини ташлаб кетишга мажбур бўлган. Жаҳон банкининг тахминларига кўра, агар ҳукуматлар вазиятни ўзгартириш учун жиддий чоралар кўрмаса, 2050 йилга бориб дунёнинг учта минтақасидаги ички иқлим муҳожирлари сони 143 миллионга етади. Ўзгаришлар иқтисодиётга таъсир қилади: МcКinsey Global институти томонидан ўтказилган тадқиқот шуни кўрсатадики, сайёранинг ўртача йиллик ҳарорати кўтарилиши ходимларнинг ишчанлигига, инфратузилма, озиқ-овқат ва табиий ресурсларга таъсир қилади.
Янги тадқиқотда Мартин Шеффер бошчилигидаги халқаро антропологлар гуруҳи келажакдаги миграция кўламини ҳисоблашда янги ёндашувни таклиф қилди. Ҳисоблаш одамнинг «экологик жойини» қидириш ва унинг иқлим ўзгариши натижасида қандай ўзгаришини таҳлил қилиш орқали амалга оширилади.
Иқлим исиши одамнинг «экологик жойи»ни ўзгартиради ва оммавий миграцияни юзага келтиради
Биологлар ҳайвонлар ва ўсимликларнинг «экологик жойи» ҳақида гапирганда, одатда у ёки бу тур яшайдиган зарур атроф-муҳит омилларининг йиғиндиси назарда тутилади. Шу жумладан, албатта, иқлим ҳам ҳисобга олинади. Ижтимоий ва технологик имкониятлари туфайли одамлар ўзларининг «экологик жойлари» чегараларини сезиларли даражада кенгайтирган ва атроф-муҳит шароитлари ҳайвонларники каби чекланмаган, аммо одамлар атроф-муҳитдан бутунлай мустақил бўлиб қолди, деб айтиб бўлмайди. Шунинг учун янги тадқиқот муаллифлари одамлар учун энг қулай ва самарали яшаш жойлари қаерда жойлашганлигини ва иқлим ўзгариши уларга қандай таъсир кўрсатишини аниқлашга қарор қилди.
Тадқиқотда нидерландиялик экологлар томонидан тузилган тарихий маълумотлар базасига таянилган. Маълумотлар базасида 12 минг йил давомидаги бутун сайёрадаги аҳоли ва қишлоқ хўжалиги тўғрисида маълумотлар мавжуд. Унда экиладиган экинлар, чорва моллари тақсимоти, ялпи ички маҳсулот, ўтган ва жорий ўртача йиллик ҳарорат кўрсаткичлари, ёғингарчилик ва шунга ўхшаш бошқа статистик маълумотлар мавжуд. Айнан ушбу маълумотлар асосида олимлар одамлар учун тарихан мақбул яшаш жойи деб ҳисобланадиган зоналарни аниқлади.
Маълум бўлишича, сўнгги олти минг йилдан буён кўпчилик одамлар ўртача йиллик ҳарорат Цельсий бўйича 11-15 даражани ташкил этадиган битта тор иқлим зонасида яшамоқда. Ҳозирги қишлоқ хўжалиги экинлари ва чорвачилик, асосан, худди ўша шароитлар билан чекланган. Инсоният учун яна бир қулай ҳарорат 20-25 даражагача бўлиб, Ҳиндистон муссонлари таъсири остида бўлган Жанубий Осиё ҳудудига тўғри келади. Бу иқлим минтақасига аҳоли зичлиги бўйича иккинчи энг юқори кўрсаткич тўғри келган. Албатта, баъзи одамлар совуқроқ ва иссиқроқ ҳудудларда истиқомат қилади — шу пайтгача инсоният шимолдан жанубий қутбга қадар бўлган оралиқда жойлашган. Бироқ юқоридаги иккита минтақадан ташқари бошқа барча минтақаларда аҳоли сезиларли даражада озроқ ва у минтақаларда яшаш шароитлари бироз оғирроқ.
Шундан сўнг тадқиқотчилар Ер аҳолиси ўсишининг ҳозирги суръати ва ҳароратнинг ҳозирги тенденциялари сақланиб қолиши шароитида сайёра аҳолисининг тарқалиши кейинги 50 йил ичида қандай ўзгаришини кўрсатадиган моделни яратди. Уларнинг ҳисоб-китобларига асос сифатида халқаро иқлим сиёсатидаги сезиларли ўзгаришларни кўзда тутмайдиган сценарий олинган. Бугунги кунда баъзи экспертлар ушбу сценарийни пессимистик, деб ҳисоблайди, чунки бу сценарий иссиқхона газлари чиқаришни камайтириш бўйича олиб борилаётган саъй-ҳаракатларни ҳисобга олмайди. Аммо агар вазият барибир кескин ўзгармайди, деб қабул қилинса, унда инсониятнинг иқлимий жойи сўнгги 6 минг йилдагига нисбатан сезиларли даражада ўзгариши мумкин.
Тадқиқот муаллифларининг ҳисоб-китобларига кўра, келгуси 50 йил ичида ўртача бир йиллик ҳарорат Цельсий бўйича 29 даражадан юқори бўлган ҳудудларда 3,5 миллиардгача одам яшайди. Бугунги кунда бундай иқлим Ер юзасининг атиги 0,8 фоизида, асосан, Саҳройи Кабир минтақасида кузатилмоқда, аммо 2070 йилга бориб у 19 фоиз ҳудудга тарқалиши мумкин. Олимларнинг фикрига кўра, сайёранинг баъзи қисмларида шароит ёмонлашиши, бошқа қисмларида эса яхшиланиши одамларни кўчишга ундайди. Агар сайёра аҳолиси ҳарорат бўйича ўтган минг йилликда бўлгани каби тақсимланган ҳолда қолса, одамларнинг тахминан 30 фоизи (бу энг юқори кўрсаткич) бошқа ҳудудларга кўчиб ўтишга мажбур бўлади.
Шу билан бирга, олимлар гуруҳи уларнинг прогнозида кўплаб ноаниқликлар мавжудлигини таъкидлаган. Булар, асосан, иссиқхона газлари чиқиндиларини камайтириш бўйича қарорларнинг оқибатлари, шунингдек, инсониятнинг иссиқ иқлимга мослашиш қобилияти билан боғлиқ. Қишлоқ хўжалиги ва чорвачилик учун қулай шароитлардан ташқарида жойлашган ҳудудларда иқтисодиёт қандай ривожланади, деган савол ҳам очиқ қолмоқда. Шу сабабли олимларнинг таъкидлашича, уларнинг ишларини миграция бўйича башорат сифатида қабул қилиш мумкин эмас, аксинча бу бўлиши мумкин бўлган ўзгаришлар ҳақида огоҳлантиришдир.
Изоҳ (0)