Карантин ва мавҳумлик пайтида аҳолини озиқ-овқат билан узлуксиз таъминлаш учун уч муҳим сабаб
Коронавирус пандемияси бугунги дунё ҳамжамиятини кўплаб соҳалар билан бирга озиқ-овқат маҳсулотларининг ишлаб чиқариш ҳажми ва захиралари ҳақида ўйлашга ҳам мажбур қилмоқда. «Дарё» Жаҳон банки эълон қилган аҳолини озиқ-овқат билан таминлаш ҳақидаги мавзу юзасидан таҳлилий мақола таржимасини тақдим этади.
Супермаркетда бирламчи эҳтиёжга оид истеъмол товарлари пештахтасининг бўм-бўш турган манзараси доимо хавотир уйғотади. COVID-19 пандемиясига қарши курашаётган кўплаб мамлакатларда қатнов ва ташувларни амалга оширишда радикал чекловлар ўрнатилгани эътиборга олинса, пештахталарнинг бўшлиги, дунё бўйлаб озиқ-овқат товарларини етказиб беришда узилишлар мавжудлиги ҳақидаги фикрни пайдо қилади. Бироқ вазият аслида бундай эмас.
Айнан ҳозирги пайтда бутун дунё бўйлаб озиқ-овқат маҳсулотларининг ишлаб чиқариш ҳажми ва захиралари ҳар доимгидан ҳам кўп миқдорда йиғилган. Аксарият озиқ-овқат товарларининг нархи эса 2015 йилдан бери барқарор сақланмоқда. Дунё бўйича мавжуд озиқ-овқат миқдори барча эҳтиёжни қондиришга етарли. Хатарни эса экспортнинг чекланаётгани келтириб чиқармоқда. Экспортёр мамлакатларнинг бундай хатти-ҳаракатига қатъий чек қўйиш лозим. Глобал озиқ-овқат бозори ҳозирги кунда ўзининг нисбатан барқарорлигини сақлаб турган кам сонли соҳалардан биридир. Сиёсий чоралар орқали ушбу барқарорликни сақлаб туриш, уни бузмаслик лозим.
Унда бўш пештахталар қандай юзага келмоқда? Ва биз бошимиздан ўтган, шунингдек, бошқалар мисолида кузатилган ушбу тажрибадан қандай хулоса чиқаришимиз ва коронавирус юзага келтирган қўрқув ҳамда ноаниқлик замонида аҳолини озиқ-овқат билан узлуксиз таъминлаш учун нималар қилишимиз керак?
Аввало, шуни тушуниш керакки, бўш пештахталар муаммоси жойлардаги маҳаллий миқёсдаги муаммо бўлиб, у глобал етказиб бериш масалалари билан боғлиқ эмас. Нотўғри рецепт ёзиб бермаслик учун, аввало, тўғри ташхис қўя билиш жуда муҳим. 2007–2008 йилларда озиқ-овқат товарларининг нархи жаҳон бўйлаб кескин кўтарилиб кетган пайтда, озиқ-овқат маҳсулотларининг глобал захиралари жуда кам миқдорда, нефть нархи эса баланд эди.
2010–2011 йилларда озиқ-овқат нархи яна бир бора ўсиб кетганида эса йирик экспортёр мамлакатлардаги ишлаб чиқариш ҳажми табиий офатлар туфайли кескин пасайгани сабаб бўлган. Ҳозирда вазият бутунлай бошқача. Маҳаллий миқёсга эга бўлган айрим истисноли ҳолатларни айтмаганда, барча энг муҳим бирламчи озиқ-овқат маҳсулотларининг (дон, гуруч, маккажўхори) ишлаб чиқариш ҳажми сўнгги 5 йилда ўртача миқдордан анча баланд бўлган ва аксинча, нефть нархи пасайган. Дунё бўйича озиқ-овқат маҳсулотлари захираси эса ҳар доимгидан ҳам катта.
Бўш пештахталар, асосан, маҳаллий миқёсдаги омиллар сабабли юзага келади. Кўриб турибмизки, жаҳоннинг турли мамлакатларида истеъмолчилар эртанги кун учун хавотир сабабли ва барча оила аъзоларининг эҳтиёжи учун етарли миқдорда захира яратиш мақсадида керагидан ортиқча миқдорда харидларни амалга оширмоқда ва бу нарса айрим товарларга нисбатан мисли кўрилмаган талабни юзага келтиряпти. Ресторанларнинг ёпилиши ва уйдан ташқарида овқатланиш одатининг бирданига имконсиз бўлиб қолиши сабабидан озиқ-овқат маҳсулотларининг улгуржи ва чакана савдосининг кескин ўсиши юзага келди.
Истеъмол моделининг бу тариқа ўзгаришига маҳаллий ишлаб чиқариш ва сотиш тармоқларининг мослашиши жараёни эса ҳали тугалланмади ва у давом этмоқда. Жойлардаги озиқ-овқат маҳсулотларининг етишмаслигига эса COVID-19 билан касалланганлар сонининг ортиши оқибатида юзага келган агросаноат комплекси ва қишлоқ хўжалиги тармоқларида ишчи кучининг етишмаслиги омили, карантин тадбирлари ва комендантлик соати сингари чекловлар туфайли маҳаллий етказиб бериш тармоқларида узилишлар юзага келаётгани ҳамда анъанавий деҳқон бозорларининг ёпилаётгани таъсир қилмоқда.
Ишсизлик даражасининг кескин ортгани ва корхоналарнинг фаолиятдан тўхташи туфайли одамларда даромад кескин пасайиб кетгани сабабидан харидорларнинг дўкон пештахталарида турган товарларни харид қилиш имконияти ҳам тушиб кетди. Шу сабабли дўкон пештахталарининг озиқ-овқат маҳсулотлари билан тўлдириб юборишнинг ўзи билан озиқ-овқат хавфсизлиги муаммосини ҳал қилинди, деб айтиб бўлмайди. Бунинг учун мамлакат аҳолисининг кам таъминланган қисмининг харид қобилиятини ошириш масаласи устида ҳам бош қотириш керак бўлади.
Иккинчидан, давлатлар экспортни чеклаш чораларини унутиши керак. Бу вазиятни баттар ёмонлаштирадиган хато чорадир. 2007–2008 йиллардаги инқироз пайтида жаҳон мамлакатларининг тахминан учдан бири ташқи савдо учун чекловлар жорий қилган эди ва натижада озиқ-овқат маҳсулотларининг нархи ҳамма жойда ошиб кетди. Айрим хулосаларга кўра, шу каби ўринсиз чеклов чоралари туфайли гуруч нархи жаҳон бўйлаб 45 фоизгача, дон нархи эса деярли 30 фоизгача ошиб кетди. Ҳозирда экспортни вақтинча чеклашга оид уринишлар ҳақидаги хабарлар Шарқий Европа мамлакатлари, Марказий Осиё давлатлари ҳамда Осиё ҳудудидаги давлатлардан келмоқда.
Ҳозирча бу нарса экспорт оқимига ва жаҳон бўйича нарх кўрсаткичларига жиддий таъсир кўрсатмаётган бўлса-да, айтиш жоизки, ушбу мамлакатлар ҳиссасига жаҳон экспорт ҳажмининг каттагина улуши тўғри келади ва шу сабабли уларнинг бундай чоралар кўришига йўл қўймаслик ва бу каби ўринсиз чоралар бошқа жойларга ёйилишини олдини олиш керак бўлади. Ҳозирда жаҳон бўйлаб мавжуд озуқа захираси ҳар доимгидан ҳам катта экани эътиборга олинса, бу каби экспортни чеклаш амалиёти зарарга ишлайди ва у COVID-19 инфекцияси келтириб чиқарган иқтисодий ва ижтимоий тушкунлик оқибатларини янада чуқурлаштиради холос.
Мамлакатларнинг сўнги вақтларда БМТ ва хусусан унинг Озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти, «Йигирма гуруҳи», Озиқ-овқат сиёсати халқаро тадқиқот институти сингари ташкилотлар томонидан ишлаб чиқилган конструктив озиқ-овқат сиёсати юритиш чақириқларига қулоқ солаётгани ва экспортни чеклашга оид жорий қилинган аввалги чораларни бекор қилаётгани қувонарлидир. Жаҳон бўйича озиқ-овқат маҳсулотлари захирасининг ҳолати қандай экани ҳақида маълумот олиш ва тарқатишда ушбу маълумотларнинг қанчалик ишончли экани бўйича ҳар ким катта масъулиятни ҳис қилиши керак.
Бу нарса нотўғри маълумотлар сабабли қабул қилинган нотўғри қарорлар оқибатида савдо соҳасида юзага келиши мумкин бўлган ва жаҳондаги озиқ-овқат хавфсизлиги барқарорлигига путур етказиши хатардир ва у импорт қилувчи мамлакатларни фавқулодда мушкул аҳволга тушиб қолишини олдини олиши шарт. 2007–2008 йиллардаги инқироздан хулоса чиқарган ҳолда «Йигирма гуруҳи» давлатларининг қишлоқ хўжалиги вазирлари 2011 йилда қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари бозорнинг таъминланганлик даражаси информацион системасини (AMIS) яратишган бўлиб, унинг мақсади бозорларнинг шаффофлигини ошириш ва озиқ-овқат маҳсулотлари бозорларига нисбатан ўзаро мувофиқлаштириш сиёсатини кучайтиришдан иборатдир.
AMIS «Йигирма гуруҳи»га аъзо мамлакатлари билан ҳамда халқаро ташкилотлар билан фаол ҳамкорлик қилган ҳолда жаҳон бўйлаб озиқ-овқат товарлари етказиб берилиши борасидаги вазиятни баҳолаб боради ва ўзаро мувофиқлаштирилган сиёсий таъсирларни ишлаб чиқиш учун платформа вазифасини бажаради (AMISнинг бозорни мониторинг қилиш борасидаги сўнгги ахборотномаси 2 апрель куни эълон қилинган эди).
Учинчидан, биз озиқ-овқат маҳсулотларининг «фермердан дастурхонга» усулида хавфсиз ва арзон етказиб берилишини таъминлаш учун ўзимизда аввалдан мавжуд ижобий тажрибадан фойдаланишимиз ҳамда коронавирусга қарши кураш олиб бораётган мамлакатларнинг янги орттирилган тажрибаларини ҳам қўллашимиз мумкин. Ҳозирги шароитда қуйидагиларни муваффақиятли амалиёт деса бўлади:
- одамларни озиқ-овқат маҳсулотларини харид қилишлари учун мақсадли пул ўтказмалари орқали етарли маблағ билан таъминлаш;
- озиқ-овқат маҳсулотларини олиш қийин бўлган жойлардаги аҳоли учун пул кўринишидаги моддий ёрдамдан ташқари унга қўшимча равишда ижтимоий ҳимоя дастурлари доирасида одамларга озиқ-овқат маҳсулотларини ўзини ҳам етказиб бериш;
- болаларнинг нормал овқатланишини таъминлаш мақсадида ўқувчиларни «қуруқ паёк» шаклидаги озуқа билан таъминлаш ҳамда оиланинг бошқа аъзолари учун ҳам шу каби тўпламларни жорий қилиш, бунинг учун мактаблардан озиқ-овқат маҳсулотларини тарқатиш пункти сифатида амалий фойдаланиш;
- озиқ-овқат маҳсулотларини бирламчи зарурат товарлари деб эътироф этиш, бу соҳага оид барча хизматларни ҳам бирламчи зарурат хизматлари деб тан олиш;
- ишлаб чиқариш ва сотишни осонлаштириш учун қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари билан савдо қилувчиларга «яшил йўлак»ларни ташкил қилиш;
- қишлоқ хўжалигини асосий товарлар ва хизматлар — уруғ, кўчат, ўғит, машина ва ишчилар билан таъминлаш, уларнинг экиш мавсуми бошланишига етказиб берилишини кафолатлаш орқали ишлаб чиқариш ва сотиш занжирини қўллаб-қувватлаш ҳамда бу соҳада банд бўладиган меҳнат мигрантларига махсус рухсатномалар бериш;
- маҳсулотларни ташиш ва етказиб бериш, хусусан, олисда жойлашган ва муҳтож қатламларгача етиб боришини таъминлаш билан банд бўладиган ишчиларни ёллашни рағбатлантириш, уларнинг саломатлигини назорат қилиш мониторинг протоколларини ишлаб чиқиш, бунда аниқ муддатларни ва шаффоф механизмларни кўзда тутиш;
- ёпилган умумий овқатланиш корхоналарига (ресторанлар, овқатланиш марказлари, электрон савдо нуқталари ва ҳоказоларга) ўз ускуналаридан фойдаланган ҳолда энг муҳтож ҳудудларга бирламчи истеъмол маҳсулотларини етказиб бериш хизматини йўлга қўйишга имкон бериш учун тегишли ҳуқуқий базани қайта кўриб чиқиш;о
- озиқ-овқат соҳасида фаолият юритаётган ҳар қандай катта ва кичик корхоналарга уларнинг маблағ айланмаси тўхтаб қолишини олдини олиш орқали кўмак бериш, талаб даражасининг фалокатли даражада кескин тушиб кетган ҳозирги шароитда уларга яшаб қолиш учун ёрдам бериш ва инқироздан кейинги тикланиш ишларига кўмаклашиш.
