«Мағрурлик камбағаллар учун ҳашаматдир». «Шахмат новелласи» ҳақида

«Дарё» колумнисти Нурбек Алимов «Жаҳон адабиётининг энг буюк асарлари» рукни доирасида машҳур бадиий асарларни таҳлил қилишда давом этади. Бу ҳафта у Стефан Цвейгнинг «Шахмат новелласи» ҳақида ҳикоя қилади.

Флешбэк

Болалигимдан шахматга жуда қизиқаман, кутубхоналардан Муҳиддинов фамилияли инсоннинг шахмат ҳақидаги китобларини олиб келиб ўқирдим. Буюк шахматчилар ўртасида бўлган ўйинларни ўша китобларда ёзилган формулалар асосида шахмат доскасида жонлантириб ўтирардим. Қуйида таҳлил қилинадиган асарни ҳам айнан ўша даврларда катта қизиқиш билан ўқиганман.

Асар ҳақида

«Шахмат новелласи» австриялик ёзувчи Стефан Цвейгнинг сўнгги ва энг машҳур асаридир. Асар 1938–1941 йилларда Бразилияда ёзилган бўлиб, 1942 йил 7 декабрда Буэнос-Айресда 300 нусхадаги чекланган нашрда пайдо бўлган.

Китобнинг европалик ўқувчиларга тақдим этилган биринчи нашри 1943 йил декабрь ойида Стокгольмда жойлашган Готфрид Берманн Фишер нашриётида босилган. Асар инглиз тилида биринчи марта 1944 йил Нью-Йоркда нашр этилган. 1974 йил Германияда китобнинг чўнтак нашри пайдо бўлганидан бери «Шахмат новелласи» узоқ вақтдан бери энг кўп сотилган китоблардан бири бўлиб қолмоқда. Асарнинг 1,2 миллиондан ортиқ нусхаси сотилган.

Сюжет

Нью-Йоркдан Буэнос-Айресга жўнаётган йирик океан кемасининг йўловчилари орасида шахмат бўйича жаҳон чемпиони Мирко Чентович ҳам бор. Ҳикоячининг дўсти айтган маълумотга кўра, Мирко ўн икки ёшда етим қолган. Узоқ югослав қишлоғидан келган бир раҳмдил руҳоний уни боқиб олади. Бола тентак, қайсар ва тили келишмаган эди. Унинг мияси энг оддий нарсаларни ҳам ўзлаштира олмасди. Мирконинг шахмат ўйнашдаги ғайриоддий қобилияти эса тасодифан кашф этилади. У руҳонийни, унинг қўшнисини ва қўшни шаҳарнинг шахмат шинавандаларини ҳам кўп бора мағлубиятга учратади.

Олти ой давомида Венада шахмат ўйинининг билимдонидан сабоқ олган Мирко ҳеч қачон доскага қарамай ўйнашни ўргана олмайди, чунки у аввалги ҳаракатларини эслай олмасди. Аммо бу камчилик Мирконинг муваффақиятига тўсқинлик қилмайди. Ўн етти ёшида у ўнлаб совринга эга бўлади, ўн саккиз ёшида  Венгрия чемпиони, йигирма ёшида эса жаҳон чемпиони унвонини олади.

Шубҳасиз, ундан ақл-идрок, тасаввур ва жасоратда кучли бўлган ўйинчилар ҳам унинг темирдан бўлган совуқ мантиқига қарши тура олмасди.

Шу билан бирга, у фақатгина шахмат билан чекланган йигит бўлиб қолади. У истеъдоди ва шон-шуҳратидан фойдаланиб, майда очкўзлигини намойиш қилиб, иложи борича кўпроқ пул топишга ҳаракат қилади. Кўп ойлар давомида битта ҳам ўйинда ютқазмади.

Кемада шахмат мухлислари талайгина эди, уларнинг орасида тоғ муҳандиси Скот МакКоннор ажралиб турарди. МакКоннор ҳар қандай мағлубиятни мағрурлигига зарба сифатида қабул қиладиган, ўзига ишонган бой одамларнинг тоифасига кирарди. МакКоннор бир вақтнинг ўзида кемадаги барча шахмат мухлисларига қарши сеанс ўйнаш учун чемпионни катта ҳақ эвазига кўндиришга ҳаракат қилади. Чемпион эса барча ҳаваскорлар унга қарши битта доскада ўйнашларини таклиф этади.

Ушбу партия ҳаваскорларнинг тўлиқ мағлубияти билан якунланади. МакКоннор реванш талаб қилади. Чентович рози. Ўн еттинчи юришда ҳаваскорлар учун қулай позиция яратилади. МаккКоннор пиёдани уриб олишга қўл узатганида тўсатдан уни қирқ беш ёшлардаги озғин ва юзи оқариб кетган одам уни тўхтатиб қолади. У бу юриш қилинса, ўйин мағлубият билан тугашини башорат қилади. Ўйинчилар ҳайратда қолади, чунки фақат юқори даражадаги ўйинчигина тўққизта ҳаракатда нима бўлишни тахмин қила олади... Бу сирли инсон ким? Унинг чемпионга қарши ўйини қандай кечади?

Таҳлил

«Шахмат новелласи»да Цвейг ўқувчиларига том маънода бўлмаса-да, ўхшатиш ва қиёслашлар орқали нацист Германияси юрт ва миллат онгига қанчалик даражада социал ва психологик таъсир кўрсатганини англатишга уринади.

Жимжитлик ва ёлғизликка маҳкум инсон, ҳеч ким билан учраштирилмасдан ўтказилган соатлар ва кунлар. Замон, вақт ўлчовини йўқотиш орқали ҳис қилинган руҳий кемтиклик. Тутқуннинг яшаш шароитида бор нарсалар: тўрт девор, ётоқ жой, унитаз, кичик ойна ва вақти-вақти билан уни сўроқ қиладиган зобитлар. Бир чеккага суриб қўйилган, ҳеч кимнинг етти ухлаб тушига ҳам кирмайдиган қийноқ орқали инсон руҳиятига чизилган чизгилар. Руҳий чўкишга сабаб бўлувчи мунтазам сўроқлар ва камситишлар.

Цвейгнинг бу асари руҳий босимлардан эзилган инсоннинг ҳаракатлари ва тушунчаларини бизга жуда нозик таҳлил орқали етказиб беради.

Мирко Чентович ва Др.Б. орасида уюштирилган шахмат мусобақаси катта ҳаяжон билан ўқувчига тақдим этилади. Мирконинг мияси секин ишлайди, дарсдаги энг осон мавзулар учун бош қотирадиган даражада ҳам зеҳни йўқ. Ўн тўрт ёшида ҳам ҳисоб-китоб учун бармоқларидан фойдаланади. У шахматда жуда моҳир бўлгани учунгина атрофдагилар томонидан ақлли деб топилган. Аммо ақл ва билим ўрганиш, ўрганилганлардан моҳирона фойдалана билиш қобилиятидир. Мирконинг бирдан-бир қобилияти эса шахмат эди. Ёзувчи бу ўринда бизга ўзи ҳозирлаган ироник дунё билан завқ бера олади. Ўйлаб қоламиз: Мирко аҳмоқми ёки ақлли? Бу нуқтада ёзувчи жаҳолат ва билимсизлик ҳақида анча вақт бош қотирганини ва бизни юқоридагидай қарама-қарши фикрлар орасида қолдириш истагини кузатишимиз мумкин.

Асарнинг яна бир асосий қаҳрамони Др.Б. эса Миркога тескари характердаги инсон: олий маълумотли, билимли, ҳаётий тажрибаси анча юқори. Қамоқда унга нисбатан уюштирилган руҳий азоб натижасида ақлдан озиш остонасига келиб қолган бир пайтда бехосдан қўлга киритган бир китоб орқали руҳиятини асраб қола олади. Бу шахмат ҳақидаги китоб бўлиб, кун-у тун ўзи билан ўзи мунтазам шахмат ўйнаш орқали эгаллаган шахмат маҳорати асар ўқувчисини лол қолдиради. Бу икки қаҳрамон йўллари бир йўловчи кемасида кесишади ва биз улар орасида ўтказилган шахмат ўйини мобайнида ёзувчининг мукаммал руҳий таҳлили ва психологик чизгиларидан баҳра олишимиз мумкин.

Хулоса

Асарни ўқир эканмиз, инсон зоти энг умидсиз пайтларда ҳам ўзлиги ва руҳиятини қутқариб қолиш учун тиришишини, аммо бошдан ўтказилган ҳар сония инсон руҳиятида изсиз қолмаслигини кўришимиз мумкин. Гўёки шахмат ўйини ва Цвейг ўқувчига етказиб беришга интилган фикрларида символик қиёслама ва ўхшатишлар бордай.

Бир нафасда ўқишингиз мумкин бўлган бу китоб юзйилликнинг энг муҳим асарларидан бири ҳисобланади. Ҳеч бир асарда инсон руҳий дунёсига қилинган бунчалик чуқур шўнғишни ҳис этмаганман. Ўқимаганларга қисқа фурсатда ўқиб чиқишни тавсия қиламан.

Қизиқарли фактлар

- Шахмат бўйича жаҳон чемпиони Михаил Ботвинникнинг сўзларига кўра, асардаги шахматчи Мирко Чентович образи Роберт Фишер каби шахматчининг пайдо бўлиши ҳақидаги башорат бўлган, аммо Ботвинникнинг ўзи ҳам улар ўртасидаги жиддий фарқни таъкидлаган: «Мирко Чентович жуда зерикарли шахмат ўйнайди, Фишер эса жуда қизиқ эди».

Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.