“Mag‘rurlik kambag‘allar uchun hashamatdir”. “Shaxmat novellasi” haqida

“Daryo” kolumnisti Nurbek Alimov “Jahon adabiyotining eng buyuk asarlari” rukni doirasida mashhur badiiy asarlarni tahlil qilishda davom etadi. Bu hafta u Stefan Sveygning “Shaxmat novellasi” haqida hikoya qiladi.

Fleshbek

Bolaligimdan shaxmatga juda qiziqaman, kutubxonalardan Muhiddinov familiyali insonning shaxmat haqidagi kitoblarini olib kelib o‘qirdim. Buyuk shaxmatchilar o‘rtasida bo‘lgan o‘yinlarni o‘sha kitoblarda yozilgan formulalar asosida shaxmat doskasida jonlantirib o‘tirardim. Quyida tahlil qilinadigan asarni ham aynan o‘sha davrlarda katta qiziqish bilan o‘qiganman.

Asar haqida

“Shaxmat novellasi” avstriyalik yozuvchi Stefan Sveygning so‘nggi va eng mashhur asaridir. Asar 1938–1941-yillarda Braziliyada yozilgan bo‘lib, 1942-yil 7-dekabrda Buenos-Ayresda 300 nusxadagi cheklangan nashrda paydo bo‘lgan.

Kitobning yevropalik o‘quvchilarga taqdim etilgan birinchi nashri 1943-yil dekabr oyida Stokgolmda joylashgan Gotfrid Bermann Fisher nashriyotida bosilgan. Asar ingliz tilida birinchi marta 1944-yil Nyu-Yorkda nashr etilgan. 1974-yil Germaniyada kitobning cho‘ntak nashri paydo bo‘lganidan beri “Shaxmat novellasi” uzoq vaqtdan beri eng ko‘p sotilgan kitoblardan biri bo‘lib qolmoqda. Asarning 1,2 milliondan ortiq nusxasi sotilgan.

Syujet

Nyu-Yorkdan Buenos-Ayresga jo‘nayotgan yirik okean kemasining yo‘lovchilari orasida shaxmat bo‘yicha jahon chempioni Mirko Chentovich ham bor. Hikoyachining do‘sti aytgan ma’lumotga ko‘ra, Mirko o‘n ikki yoshda yetim qolgan. Uzoq yugoslav qishlog‘idan kelgan bir rahmdil ruhoniy uni boqib oladi. Bola tentak, qaysar va tili kelishmagan edi. Uning miyasi eng oddiy narsalarni ham o‘zlashtira olmasdi. Mirkoning shaxmat o‘ynashdagi g‘ayrioddiy qobiliyati esa tasodifan kashf etiladi. U ruhoniyni, uning qo‘shnisini va qo‘shni shaharning shaxmat shinavandalarini ham ko‘p bora mag‘lubiyatga uchratadi.

Olti oy davomida Venada shaxmat o‘yinining bilimdonidan saboq olgan Mirko hech qachon doskaga qaramay o‘ynashni o‘rgana olmaydi, chunki u avvalgi harakatlarini eslay olmasdi. Ammo bu kamchilik Mirkoning muvaffaqiyatiga to‘sqinlik qilmaydi. O‘n yetti yoshida u o‘nlab sovringa ega bo‘ladi, o‘n sakkiz yoshida  Vengriya chempioni, yigirma yoshida esa jahon chempioni unvonini oladi.

Shubhasiz, undan aql-idrok, tasavvur va jasoratda kuchli bo‘lgan o‘yinchilar ham uning temirdan bo‘lgan sovuq mantiqiga qarshi tura olmasdi.

Shu bilan birga, u faqatgina shaxmat bilan cheklangan yigit bo‘lib qoladi. U iste’dodi va shon-shuhratidan foydalanib, mayda ochko‘zligini namoyish qilib, iloji boricha ko‘proq pul topishga harakat qiladi. Ko‘p oylar davomida bitta ham o‘yinda yutqazmadi.

Kemada shaxmat muxlislari talaygina edi, ularning orasida tog‘ muhandisi Skot MakKonnor ajralib turardi. MakKonnor har qanday mag‘lubiyatni mag‘rurligiga zarba sifatida qabul qiladigan, o‘ziga ishongan boy odamlarning toifasiga kirardi. MakKonnor bir vaqtning o‘zida kemadagi barcha shaxmat muxlislariga qarshi seans o‘ynash uchun chempionni katta haq evaziga ko‘ndirishga harakat qiladi. Chempion esa barcha havaskorlar unga qarshi bitta doskada o‘ynashlarini taklif etadi.

Ushbu partiya havaskorlarning to‘liq mag‘lubiyati bilan yakunlanadi. MakKonnor revansh talab qiladi. Chentovich rozi. O‘n yettinchi yurishda havaskorlar uchun qulay pozitsiya yaratiladi. MakkKonnor piyodani urib olishga qo‘l uzatganida to‘satdan uni qirq besh yoshlardagi ozg‘in va yuzi oqarib ketgan odam uni to‘xtatib qoladi. U bu yurish qilinsa, o‘yin mag‘lubiyat bilan tugashini bashorat qiladi. O‘yinchilar hayratda qoladi, chunki faqat yuqori darajadagi o‘yinchigina to‘qqizta harakatda nima bo‘lishni taxmin qila oladi... Bu sirli inson kim? Uning chempionga qarshi o‘yini qanday kechadi?

Tahlil

“Shaxmat novellasi”da Sveyg o‘quvchilariga tom ma’noda bo‘lmasa-da, o‘xshatish va qiyoslashlar orqali natsist Germaniyasi yurt va millat ongiga qanchalik darajada sotsial va psixologik ta’sir ko‘rsatganini anglatishga urinadi.

Jimjitlik va yolg‘izlikka mahkum inson, hech kim bilan uchrashtirilmasdan o‘tkazilgan soatlar va kunlar. Zamon, vaqt o‘lchovini yo‘qotish orqali his qilingan ruhiy kemtiklik. Tutqunning yashash sharoitida bor narsalar: to‘rt devor, yotoq joy, unitaz, kichik oyna va vaqti-vaqti bilan uni so‘roq qiladigan zobitlar. Bir chekkaga surib qo‘yilgan, hech kimning yetti uxlab tushiga ham kirmaydigan qiynoq orqali inson ruhiyatiga chizilgan chizgilar. Ruhiy cho‘kishga sabab bo‘luvchi muntazam so‘roqlar va kamsitishlar.

Sveygning bu asari ruhiy bosimlardan ezilgan insonning harakatlari va tushunchalarini bizga juda nozik tahlil orqali yetkazib beradi.

Mirko Chentovich va Dr.B. orasida uyushtirilgan shaxmat musobaqasi katta hayajon bilan o‘quvchiga taqdim etiladi. Mirkoning miyasi sekin ishlaydi, darsdagi eng oson mavzular uchun bosh qotiradigan darajada ham zehni yo‘q. O‘n to‘rt yoshida ham hisob-kitob uchun barmoqlaridan foydalanadi. U shaxmatda juda mohir bo‘lgani uchungina atrofdagilar tomonidan aqlli deb topilgan. Ammo aql va bilim o‘rganish, o‘rganilganlardan mohirona foydalana bilish qobiliyatidir. Mirkoning birdan-bir qobiliyati esa shaxmat edi. Yozuvchi bu o‘rinda bizga o‘zi hozirlagan ironik dunyo bilan zavq bera oladi. O‘ylab qolamiz: Mirko ahmoqmi yoki aqlli? Bu nuqtada yozuvchi jaholat va bilimsizlik haqida ancha vaqt bosh qotirganini va bizni yuqoridagiday qarama-qarshi fikrlar orasida qoldirish istagini kuzatishimiz mumkin.

Asarning yana bir asosiy qahramoni Dr.B. esa Mirkoga teskari xarakterdagi inson: oliy ma’lumotli, bilimli, hayotiy tajribasi ancha yuqori. Qamoqda unga nisbatan uyushtirilgan ruhiy azob natijasida aqldan ozish ostonasiga kelib qolgan bir paytda bexosdan qo‘lga kiritgan bir kitob orqali ruhiyatini asrab qola oladi. Bu shaxmat haqidagi kitob bo‘lib, kun-u tun o‘zi bilan o‘zi muntazam shaxmat o‘ynash orqali egallagan shaxmat mahorati asar o‘quvchisini lol qoldiradi. Bu ikki qahramon yo‘llari bir yo‘lovchi kemasida kesishadi va biz ular orasida o‘tkazilgan shaxmat o‘yini mobaynida yozuvchining mukammal ruhiy tahlili va psixologik chizgilaridan bahra olishimiz mumkin.

Xulosa

Asarni o‘qir ekanmiz, inson zoti eng umidsiz paytlarda ham o‘zligi va ruhiyatini qutqarib qolish uchun tirishishini, ammo boshdan o‘tkazilgan har soniya inson ruhiyatida izsiz qolmasligini ko‘rishimiz mumkin. Go‘yoki shaxmat o‘yini va Sveyg o‘quvchiga yetkazib berishga intilgan fikrlarida simvolik qiyoslama va o‘xshatishlar borday.

Bir nafasda o‘qishingiz mumkin bo‘lgan bu kitob yuzyillikning eng muhim asarlaridan biri hisoblanadi. Hech bir asarda inson ruhiy dunyosiga qilingan bunchalik chuqur sho‘ng‘ishni his etmaganman. O‘qimaganlarga qisqa fursatda o‘qib chiqishni tavsiya qilaman.

Qiziqarli faktlar

- Shaxmat bo‘yicha jahon chempioni Mixail Botvinnikning so‘zlariga ko‘ra, asardagi shaxmatchi Mirko Chentovich obrazi Robert Fisher kabi shaxmatchining paydo bo‘lishi haqidagi bashorat bo‘lgan, ammo Botvinnikning o‘zi ham ular o‘rtasidagi jiddiy farqni ta’kidlagan: “Mirko Chentovich juda zerikarli shaxmat o‘ynaydi, Fisher esa juda qiziq edi”.

Muallif fikri tahririyat nuqtai nazaridan farq qilishi mumkin.