Асосан Янцзи дарёсида яшаган, энг йирик чучук сув балиқларидан бири – хитой човбуруни (Psephurus gladius) бутунлай қирилиб битди. Бу ҳақда Хитой Фанлар академияси хабар берди. Таъкидланишича, қачонлардир энг кенг тарқалган балиқ турларидан ҳисобланган човбурун 2005–2010 йиллар орасида бутунлай йўқ бўлиб кетган. Барчасига сабаб у ўта бешафқат овлангани ва яшаш ҳудуди сунъий тарзда чеклаб қўйилгани бўлди, деймоқда олимлар.
Олимлар таассуф билан айтишича, энди бу турни қайта тиклашнинг иложи йўқ. Ҳатто тутқунликда сақланган бирор дона ҳам намуна қолмаган. Унинг ҳатто сақлаб қўйилган ҳужайра намуналари ҳам мавжуд эмас. Ўтган 10 йил мобайнида эса хитой човбурунини табиатда ақалли бирор марта ҳеч ким кўрмади. Ваҳоланки, унинг популяцияси энг катта балиқ турларидан бўлган. 2020 йилдан эътиборан энди ушбу балиқ расман қирилиб битган деб ҳисобланади.
Хитой човбурунини маҳаллий аҳоли «филбалиқ» деб ҳам атаган. Унинг ғалати узун тумшуғи бўлиб, чўртанбалиққа ўхшаш бўлган. Хитой човбуруни узунлиги 7 метрга етадиган анчайин йирик балиқ тури эди.
1970-йилларда хитой човбуруни Янцзи дарёсида жуда кўп миқдорда овланар эди. 1981 йилда ҳукумат дарё устида катта тўғон барпо этди, шу сабабли човбуруннинг яшаш муҳити иккига ажралиб қолди. Тўғондан оқим бўйича қуйида қолиб кетган балиқлар юқорига ҳаракатлана олмай қолди ва Янсзининг ирмоқларига қайта олмади. Бу уларнинг популяциясига ҳалокатли таъсир кўрсатди: увилдириқ сочиш ва кўпайиш учун човбурун айнан дарёнинг нисбатан кичик ирмоқларига, оқим бўйлаб юқорироққа чиқар эди.
Натижада орадан атиги саккиз йил ўтиб бу балиқ тури қирилиб кетиш хавфи мавжуд турлар рўйхатига киритилди. Бироқ кўрилган чоралар барибир етарли бўлмади ва балиқ йўқолиб бораверди. Охирги марта човбурунларни 2003 йилда учратишган эди.
Хитой балиқ хўжалиги академияси олимлари 2017 ва 2018 йилларда Янцзи дарёси ва ирмоқлари бўйлаб катта миқёсли қидирув ишларини олиб борди. Бироқ бир дона бўлса ҳам човбурун балиқ топилмади. Маҳаллий балиқчилар ҳам човбурун қарийб ўн йилдан бери тўрга илинмай қўйганини таъкидлади. Хуллас, балиқ ҳамон табиатда мавжуд деган илинж бутунлай йўқолди. Эндиликда инсон омили сабабли сайёрамиздан қирилиб битган жониворлар тури яна биттага кўпайди.
«Охирги марта хитой човбуруни ҳаёт тарзи ва популяцияси ҳақидаги тўлақонли тадқиқот 1975 йилда ўтказилган эди. Кейин эса бу балиқ тақдири билан деярли ҳеч ким қизиқмади. Бу бизга дарс бўлиши керак. Бошқа балиқ турларини сақлаб қолиш борасида олдинроқ иш бошлашимиз кераклиги ойдинлашмоқда», – деб хулоса берилган ушбу масалага бағишланган илмий мақолада.
Қайд этилишича, хитой човбурунини сақлаб қолиш борасидаги фаол ҳаракатлар фақат 2006 йилда бошланган. Катта эҳтимол билан бу пайтда човбурун аллақачон қирилиб кетиб бўлган. Олимлар човбурунни сақлаб қолиш борасида 1993 йилдан кечиктирмай иш бошлаш керак эди дея афсусланмоқда. Чунки ўшанда бу балиқ қизил китобга киритилган ва қирилиб кетиш хавфи юқори тур сифатида қайд этилган эди. Муҳофаза чоралари эса, кўриб турганингиздек, нақ 13 йил кеч бошланган. Оқибат эса аянчли бўлди...
Музаффар Қосимов
Изоҳ (0)