Asosan Yanszi daryosida yashagan, eng yirik chuchuk suv baliqlaridan biri – xitoy chovburuni (Psephurus gladius) butunlay qirilib bitdi. Bu haqda Xitoy Fanlar akademiyasi xabar berdi. Ta’kidlanishicha, qachonlardir eng keng tarqalgan baliq turlaridan hisoblangan chovburun 2005–2010-yillar orasida butunlay yo‘q bo‘lib ketgan. Barchasiga sabab u o‘ta beshafqat ovlangani va yashash hududi sun’iy tarzda cheklab qo‘yilgani bo‘ldi, deymoqda olimlar.
Olimlar taassuf bilan aytishicha, endi bu turni qayta tiklashning iloji yo‘q. Hatto tutqunlikda saqlangan biror dona ham namuna qolmagan. Uning hatto saqlab qo‘yilgan hujayra namunalari ham mavjud emas. O‘tgan 10 yil mobaynida esa xitoy chovburunini tabiatda aqalli biror marta hech kim ko‘rmadi. Vaholanki, uning populyatsiyasi eng katta baliq turlaridan bo‘lgan. 2020-yildan e’tiboran endi ushbu baliq rasman qirilib bitgan deb hisoblanadi.
Xitoy chovburunini mahalliy aholi “filbaliq” deb ham atagan. Uning g‘alati uzun tumshug‘i bo‘lib, cho‘rtanbaliqqa o‘xshash bo‘lgan. Xitoy chovburuni uzunligi 7 metrga yetadigan anchayin yirik baliq turi edi.
1970-yillarda xitoy chovburuni Yanszi daryosida juda ko‘p miqdorda ovlanar edi. 1981-yilda hukumat daryo ustida katta to‘g‘on barpo etdi, shu sababli chovburunning yashash muhiti ikkiga ajralib qoldi. To‘g‘ondan oqim bo‘yicha quyida qolib ketgan baliqlar yuqoriga harakatlana olmay qoldi va Yanszining irmoqlariga qayta olmadi. Bu ularning populyatsiyasiga halokatli ta’sir ko‘rsatdi: uvildiriq sochish va ko‘payish uchun chovburun aynan daryoning nisbatan kichik irmoqlariga, oqim bo‘ylab yuqoriroqqa chiqar edi.
Natijada oradan atigi sakkiz yil o‘tib bu baliq turi qirilib ketish xavfi mavjud turlar ro‘yxatiga kiritildi. Biroq ko‘rilgan choralar baribir yetarli bo‘lmadi va baliq yo‘qolib boraverdi. Oxirgi marta chovburunlarni 2003-yilda uchratishgan edi.
Xitoy baliq xo‘jaligi akademiyasi olimlari 2017 va 2018-yillarda Yanszi daryosi va irmoqlari bo‘ylab katta miqyosli qidiruv ishlarini olib bordi. Biroq bir dona bo‘lsa ham chovburun baliq topilmadi. Mahalliy baliqchilar ham chovburun qariyb o‘n yildan beri to‘rga ilinmay qo‘yganini ta’kidladi. Xullas, baliq hamon tabiatda mavjud degan ilinj butunlay yo‘qoldi. Endilikda inson omili sababli sayyoramizdan qirilib bitgan jonivorlar turi yana bittaga ko‘paydi.
“Oxirgi marta xitoy chovburuni hayot tarzi va populyatsiyasi haqidagi to‘laqonli tadqiqot 1975-yilda o‘tkazilgan edi. Keyin esa bu baliq taqdiri bilan deyarli hech kim qiziqmadi. Bu bizga dars bo‘lishi kerak. Boshqa baliq turlarini saqlab qolish borasida oldinroq ish boshlashimiz kerakligi oydinlashmoqda”, – deb xulosa berilgan ushbu masalaga bag‘ishlangan ilmiy maqolada.
Qayd etilishicha, xitoy chovburunini saqlab qolish borasidagi faol harakatlar faqat 2006-yilda boshlangan. Katta ehtimol bilan bu paytda chovburun allaqachon qirilib ketib bo‘lgan. Olimlar chovburunni saqlab qolish borasida 1993-yildan kechiktirmay ish boshlash kerak edi deya afsuslanmoqda. Chunki o‘shanda bu baliq qizil kitobga kiritilgan va qirilib ketish xavfi yuqori tur sifatida qayd etilgan edi. Muhofaza choralari esa, ko‘rib turganingizdek, naq 13 yil kech boshlangan. Oqibat esa ayanchli bo‘ldi...
Muzaffar Qosimov
Izoh (0)