Ҳар йилнинг 16 ноябрь куни Исландияда она тили куни нишонланади. Исланд тили Европанинг кичик тилларидан бири ҳисобланади, лекин, шу билан биргаликда, исландлар ўз тилини жуда севади ва уни бутун дунёга муваффақият билан реклама қилиб боради. Ҳар йили шу куни исланд тили турли давлатлар университетларида, YouTube’даги машҳур каналларда эсга олинади. «Дарё» ҳам, санадан фойдаланиб, бу ажойиб тил ҳақида диққатга сазовор фактларни тақдим этади. Қуйида келтириладиган маълумотдан билиб оласизки, исландлардан тилни асраш ва ривожлантириш борасида кўп нарса ўрганса бўлади.
1) Исланд тили ҳинд-европа оиласи, герман гуруҳининг шимолий герман ёки скандинав шохобчасига киради. Скандинав тиллари, ўз навбатида, ғарбий ва шарқий гуруҳларга бўлинади. Шарқий скандинав гуруҳига (баъзан континентал скандинав тиллари дейилади) швед, дат, шарқий норск (норвег), ғарбий скандинав гуруҳига исланд, фарер, ғарбий норск тиллари киради. Унда бугунги кунда 350 мингча одам гапиради (асосан Исландияда). Данияда ҳам 8 минг киши исланд тилида гапиради (шулардан 3 минги исландиялик талабалардир);
2) Исланд тили Канаданинг Манитоба вилоятида ҳам тарқалган. 1875 йилда Сигтриггур Жонасон бошчилигидаги бир гуруҳ исландлар Манитобадаги Виннипег кўли бўйига ўрнашиб, Канада ҳукумати ажратган ерда янги қишлоққа асос солган. Минг киши яшаган бу қишлоқ ҳатто ўзини Канададан мустақил деб эълон қилган ва конституциясини ишлаб чиққан. Аммо 1880 йилда қиш совуқ келиб, кўплаб исландлар ҳалок бўлган, шундан сўнг Канада бу ерларни ўзига қайтариб олган. Шунга қарамай, Янги Исландия қишлоғи бугун ҳам бор, у ерда яшовчи 1 400 киши бугун ҳам исланд тилида гапиради;
3) Исландиядан олисда, Канадада яшайдиган исландлар оролнинг ўзида қолган миллатдошларидан бир жиҳати билан фарқ қилади: улар фамилияларга эга. Исландияда фамилия деган тушунча йўқ, барча исландларнинг паспортида уларнинг исми ва отасининг исми ёзилган бўлади. Дейлик, Йоун Эйнарссон исмли исланднинг ўғли паспорт бўйича Олафур Йоунссон (son – ўғил), қизи эса Сигридур Йоунсдоҳтир (dottir – қиз) бўлади. Бу борада Исландияда кўп ҳазиллар юради. Айниқса бошқа давлатга кираётганда чегарачилар «Нега оилангизда ҳамманинг фамилияси ҳар хил?» деб ҳайрон қолиши исландларнинг завқини келтиради;
4) Охирги йилларда исланд футболчилари маълум муваффақиятларга эришди. Лекин исландлар фақатгина ўйиндаги муваффақиятлари билан мақтанмайди. Улар ғурур билан тилга оладиган факт: «Бутун дунёда футболчиларнинг либосида ё фамилияси, ё лақаби ёзилади. Фақат бизнинг футболчиларнинг либосида отасининг исми кўрсатилади». Тасаввур қилинг, Элдор Шомуродовнинг футболкасида «Шомуродов» эмас, «Азаматович» деб ёзилган бўлса. Исланд футболчиларининг барчасида шундай;
5) Бундан ташқари, исландларда матроним, яъни отасининг исми ўрнига онасининг исмини паспортга ёзиш жуда кенг тарқалган. Масалан, Исландия пойтахти Рейкьявик мэрининг паспортида ҳам отасининг, ҳам онасининг исми ёзилган: Дагур Бергторусон (Бергторанинг ўғли) Эггертссон (Эггертнинг ўғли);
6) Исландиянинг жангари шимолий герман денгизчилари – викинглар кашф қилган. 850-йилларда биринчи саёҳатчи – Наддодур тасодифан оролга келиб қолиб, ниҳоятда совуқ об-ҳаво туфайли уни Снайланд – «қорли ер» деб атаган. Кейинги саёҳатчи – Гардар Сваварссон Исландияда қишлаб, унинг ороллигини аниқлаган. У оролни ўз номи билан Гардарсхольми деб атаган. Ниҳоят, учинчи викинг – Флоки Вильгердарссон оролга бугунги номни берган: у қиш ниҳоятда совуқ келиб, бутун чорваси қирилиб кетгани учун оролни Исланд – «музли ер» деб номлаган;
7) Исланд тили кичик тил бўлишига қарамай, скандинав тиллари орасида қадимийлиги ва бой ёзма адабиётга эгалиги билан ажралиб туради. Исланд тилидаги энг қадимги китоблар 1100 йилларга оид бўлиб, улар асосан шеърлар ва қонунлардан иборат. Биринчи исланд тарихчиси Ари Торгильссон (1068–1148) ўша пайтларда Islendingabok (Исландия ҳақида китоб) номли асарини ёзган. Скандинав фольклорининг дурдонаси ҳисобланмиш «Кичик эдда» исланд ёзувчиси Снорри Стурлусон (1178–1241) томонидан 1222–1225 йилларда ёзилган. «Катта эдда» ва кўплаб сагалар ҳам исланд адабиёти намуналаридир;
8) Гренландия оролига аҳоли кўчиб бориши Исландия билан боғлиқ. Исландиялик Эйрик Малласоч исмли шахс (950–1003) қўшнисини ўлдиргани туфайли уч йилга оролдан қувилган. У янги оролга бориб ўрнашган, лекин бу ерда ундан бошқа ҳеч ким йўқ эди. Оролни «реклама» қилиш ва аҳолини кўпайтириш мақсадида у юзасини қор қоплаб ётган оролни Грёнланд, яъни «яшил ер» деб атаган;
9) Исланд тили Скандинавиядан ажралиб қолгани туфайли эски тил унсурларини сақлаб қолган; у қадимги скандинав тилига энг яқин тил ҳисобланади. Исландлар бугун ҳам XII–XIII асрларда ёзилган сагаларни бемалол ўқиб тушуна олади, негаки 800 йил ичида бу тилнинг грамматикаси ва лексикаси катта ўзгаришга учрамаган. Лекин замонавий исланд қадимги исланд билан учрашиб қолса, улар бир-бирини тушунмаган бўларди. Бунинг сабаби – қуйида;
10) Исланд тили фонетикаси катта ўзгаришларга учраган. Бугун исланд тилида 800 йил олдин қандай ёзилган бўлса, худди шундай ёзилади, лекин ўқилиши катта фарқ қилади, шу боис замонавий ўқишда кўплаб имло қоидаларини инобатга олиш керак бўлади. Масалан, b, d ва g ҳарфлари «п», «т» ва «к» деб ўқилади; p, t, k ҳарфлари иккиланиб келса, уларнинг олдидан «ҳ» товуши қўшилади: dottir – «қиз» сўзи «доҳтир» деб, stoppa – «тўхтатмоқ» эса «стоҳпа» деб ўқилади;
11) Исландлар ўз тилини асрашга жуда катта эътибор беради, давлат махсус тил сиёсатини юритади. Мамлакатда Исланд тили кенгаши ишлайди, унинг таркибига университетлар, маданият вазирлиги, шунингдек, санъаткорлар ва журналистлар киради. Бу кенгаш ҳукуматга тил сиёсати борасида тавсиялар беради ва бу сиёсатнинг юритилишини доимий назорат қилиб боради. 1995 йил 16 ноябрдан бери мамлакатда Исланд тили куни нишонланади. Бу сана энг буюк исланд шоирларидан бири Йоунас Хадльгримссон (1807–1845) туғилган кунга мослаштирилган;
12) Исландияда она тили тозалигини сақлаш аҳолининг кенг қатламлари ва ҳукумат томонидан қўллаб-қувватланади. Кўплаб замонавий байналмилал сўзларнинг исландча вариантлари ишлаб чиқилган ва уларни аҳоли ишлатади: tölva – «компьютер», sími – «телефон»;
13) Биринчи марта «банан» сўзини исландлаштиришда тил тозалиги тарафдорлари мағлубиятга учраган. Дастлаб банана сўзи ўрнига bjugaldin («пьюальтин» ўқилади) сўзи таклиф қилинган эди (bjuga – «сосиска», aldin – «мева»). Аммо бу сафар кўпчилик зиёлилар ошириб юборилганини тан олди. Шундан буён Исландияда азалдан мавжуд бўлмаган нарса-буюмлар учун янги сўз ўйлаб топмасликка ҳаракат қилишади. Banani («панани» ўқилади) сўзи эса исланд тили луғатига киритилган;
14) Исландияда исмлар реестри ишлаб чиқилган бўлиб, чақалоққа бериладиган исмлар шу реестрдан олиниши ҳамда у ерда белгиланган қоидаларга бўйсуниши керак. Исм исланд тили имло қоидаларига мувофиқ ёзилиши, унда фақат исланд алифбосида мавжуд ҳарфлар қатнашиши мажбурий (бу исмида z ҳарфи бор одамларни қайғуга солиши тайин, негаки бу ҳарф 1973 йилда исланд алифбосидан олиб ташланган). Шунингдек, исм келишиклар бўйича турланишда муаммога дуч келмаслиги, у исланд тилида гапирувчиларга салбий ёки кулгили сўзларни эслатиб юбормаслигини текшириш зарур.
Изоҳ (0)