Har yilning 16-noyabr kuni Islandiyada ona tili kuni nishonlanadi. Island tili Yevropaning kichik tillaridan biri hisoblanadi, lekin, shu bilan birgalikda, islandlar o‘z tilini juda sevadi va uni butun dunyoga muvaffaqiyat bilan reklama qilib boradi. Har yili shu kuni island tili turli davlatlar universitetlarida, YouTube’dagi mashhur kanallarda esga olinadi. “Daryo” ham, sanadan foydalanib, bu ajoyib til haqida diqqatga sazovor faktlarni taqdim etadi. Quyida keltiriladigan ma’lumotdan bilib olasizki, islandlardan tilni asrash va rivojlantirish borasida ko‘p narsa o‘rgansa bo‘ladi.
1) Island tili hind-yevropa oilasi, german guruhining shimoliy german yoki skandinav shoxobchasiga kiradi. Skandinav tillari, o‘z navbatida, g‘arbiy va sharqiy guruhlarga bo‘linadi. Sharqiy skandinav guruhiga (ba’zan kontinental skandinav tillari deyiladi) shved, dat, sharqiy norsk (norveg), g‘arbiy skandinav guruhiga island, farer, g‘arbiy norsk tillari kiradi. Unda bugungi kunda 350 mingcha odam gapiradi (asosan Islandiyada). Daniyada ham 8 ming kishi island tilida gapiradi (shulardan 3 mingi islandiyalik talabalardir);
2) Island tili Kanadaning Manitoba viloyatida ham tarqalgan. 1875-yilda Sigtriggur Jonason boshchiligidagi bir guruh islandlar Manitobadagi Vinnipeg ko‘li bo‘yiga o‘rnashib, Kanada hukumati ajratgan yerda yangi qishloqqa asos solgan. Ming kishi yashagan bu qishloq hatto o‘zini Kanadadan mustaqil deb e’lon qilgan va konstitutsiyasini ishlab chiqqan. Ammo 1880-yilda qish sovuq kelib, ko‘plab islandlar halok bo‘lgan, shundan so‘ng Kanada bu yerlarni o‘ziga qaytarib olgan. Shunga qaramay, Yangi Islandiya qishlog‘i bugun ham bor, u yerda yashovchi 1 400 kishi bugun ham island tilida gapiradi;
3) Islandiyadan olisda, Kanadada yashaydigan islandlar orolning o‘zida qolgan millatdoshlaridan bir jihati bilan farq qiladi: ular familiyalarga ega. Islandiyada familiya degan tushuncha yo‘q, barcha islandlarning pasportida ularning ismi va otasining ismi yozilgan bo‘ladi. Deylik, Youn Eynarsson ismli islandning o‘g‘li pasport bo‘yicha Olafur Younsson (son – o‘g‘il), qizi esa Sigridur Younsdohtir (dottir – qiz) bo‘ladi. Bu borada Islandiyada ko‘p hazillar yuradi. Ayniqsa boshqa davlatga kirayotganda chegarachilar “Nega oilangizda hammaning familiyasi har xil?” deb hayron qolishi islandlarning zavqini keltiradi;
4) Oxirgi yillarda island futbolchilari ma’lum muvaffaqiyatlarga erishdi. Lekin islandlar faqatgina o‘yindagi muvaffaqiyatlari bilan maqtanmaydi. Ular g‘urur bilan tilga oladigan fakt: “Butun dunyoda futbolchilarning libosida yo familiyasi, yo laqabi yoziladi. Faqat bizning futbolchilarning libosida otasining ismi ko‘rsatiladi”. Tasavvur qiling, Eldor Shomurodovning futbolkasida “Shomurodov” emas, “Azamatovich” deb yozilgan bo‘lsa. Island futbolchilarining barchasida shunday;
5) Bundan tashqari, islandlarda matronim, ya’ni otasining ismi o‘rniga onasining ismini pasportga yozish juda keng tarqalgan. Masalan, Islandiya poytaxti Reykyavik merining pasportida ham otasining, ham onasining ismi yozilgan: Dagur Bergtoruson (Bergtoraning o‘g‘li) Eggertsson (Eggertning o‘g‘li);
6) Islandiyaning jangari shimoliy german dengizchilari – vikinglar kashf qilgan. 850-yillarda birinchi sayohatchi – Naddodur tasodifan orolga kelib qolib, nihoyatda sovuq ob-havo tufayli uni Snayland – “qorli yer” deb atagan. Keyingi sayohatchi – Gardar Svavarsson Islandiyada qishlab, uning orolligini aniqlagan. U orolni o‘z nomi bilan Gardarsxolmi deb atagan. Nihoyat, uchinchi viking – Floki Vilgerdarsson orolga bugungi nomni bergan: u qish nihoyatda sovuq kelib, butun chorvasi qirilib ketgani uchun orolni Island – “muzli yer” deb nomlagan;
7) Island tili kichik til bo‘lishiga qaramay, skandinav tillari orasida qadimiyligi va boy yozma adabiyotga egaligi bilan ajralib turadi. Island tilidagi eng qadimgi kitoblar 1100-yillarga oid bo‘lib, ular asosan she’rlar va qonunlardan iborat. Birinchi island tarixchisi Ari Torgilsson (1068–1148) o‘sha paytlarda Islendingabok (Islandiya haqida kitob) nomli asarini yozgan. Skandinav folklorining durdonasi hisoblanmish “Kichik edda” island yozuvchisi Snorri Sturluson (1178–1241) tomonidan 1222–1225-yillarda yozilgan. “Katta edda” va ko‘plab sagalar ham island adabiyoti namunalaridir;
8) Grenlandiya oroliga aholi ko‘chib borishi Islandiya bilan bog‘liq. Islandiyalik Eyrik Mallasoch ismli shaxs (950–1003) qo‘shnisini o‘ldirgani tufayli uch yilga oroldan quvilgan. U yangi orolga borib o‘rnashgan, lekin bu yerda undan boshqa hech kim yo‘q edi. Orolni “reklama” qilish va aholini ko‘paytirish maqsadida u yuzasini qor qoplab yotgan orolni Gryonland, ya’ni “yashil yer” deb atagan;
9) Island tili Skandinaviyadan ajralib qolgani tufayli eski til unsurlarini saqlab qolgan; u qadimgi skandinav tiliga eng yaqin til hisoblanadi. Islandlar bugun ham XII–XIII asrlarda yozilgan sagalarni bemalol o‘qib tushuna oladi, negaki 800 yil ichida bu tilning grammatikasi va leksikasi katta o‘zgarishga uchramagan. Lekin zamonaviy island qadimgi island bilan uchrashib qolsa, ular bir-birini tushunmagan bo‘lardi. Buning sababi – quyida;
10) Island tili fonetikasi katta o‘zgarishlarga uchragan. Bugun island tilida 800 yil oldin qanday yozilgan bo‘lsa, xuddi shunday yoziladi, lekin o‘qilishi katta farq qiladi, shu bois zamonaviy o‘qishda ko‘plab imlo qoidalarini inobatga olish kerak bo‘ladi. Masalan, b, d va g harflari “p”, “t” va “k” deb o‘qiladi; p, t, k harflari ikkilanib kelsa, ularning oldidan “h” tovushi qo‘shiladi: dottir – “qiz” so‘zi “dohtir” deb, stoppa – “to‘xtatmoq” esa “stohpa” deb o‘qiladi;
11) Islandlar o‘z tilini asrashga juda katta e’tibor beradi, davlat maxsus til siyosatini yuritadi. Mamlakatda Island tili kengashi ishlaydi, uning tarkibiga universitetlar, madaniyat vazirligi, shuningdek, san’atkorlar va jurnalistlar kiradi. Bu kengash hukumatga til siyosati borasida tavsiyalar beradi va bu siyosatning yuritilishini doimiy nazorat qilib boradi. 1995-yil 16-noyabrdan beri mamlakatda Island tili kuni nishonlanadi. Bu sana eng buyuk island shoirlaridan biri Younas Xadlgrimsson (1807–1845) tug‘ilgan kunga moslashtirilgan;
12) Islandiyada ona tili tozaligini saqlash aholining keng qatlamlari va hukumat tomonidan qo‘llab-quvvatlanadi. Ko‘plab zamonaviy baynalmilal so‘zlarning islandcha variantlari ishlab chiqilgan va ularni aholi ishlatadi: tölva – “kompyuter”, sími – “telefon”;
13) Birinchi marta “banan” so‘zini islandlashtirishda til tozaligi tarafdorlari mag‘lubiyatga uchragan. Dastlab banana so‘zi o‘rniga bjugaldin (“pyualtin” o‘qiladi) so‘zi taklif qilingan edi (bjuga – “sosiska”, aldin – “meva”). Ammo bu safar ko‘pchilik ziyolilar oshirib yuborilganini tan oldi. Shundan buyon Islandiyada azaldan mavjud bo‘lmagan narsa-buyumlar uchun yangi so‘z o‘ylab topmaslikka harakat qilishadi. Banani (“panani” o‘qiladi) so‘zi esa island tili lug‘atiga kiritilgan;
14) Islandiyada ismlar reyestri ishlab chiqilgan bo‘lib, chaqaloqqa beriladigan ismlar shu reyestrdan olinishi hamda u yerda belgilangan qoidalarga bo‘ysunishi kerak. Ism island tili imlo qoidalariga muvofiq yozilishi, unda faqat island alifbosida mavjud harflar qatnashishi majburiy (bu ismida z harfi bor odamlarni qayg‘uga solishi tayin, negaki bu harf 1973-yilda island alifbosidan olib tashlangan). Shuningdek, ism kelishiklar bo‘yicha turlanishda muammoga duch kelmasligi, u island tilida gapiruvchilarga salbiy yoki kulgili so‘zlarni eslatib yubormasligini tekshirish zarur.
Izoh (0)