Сўзлар одамга ўз фикрларини яшириш учун берилади. «Қизил ва қора» романи ҳақида

«Дарё» колумнисти Нурбек Алимов «Жаҳон адабиётининг энг буюк асарлари» лойиҳаси доирасида машҳур бадиий асарларни таҳлил қилишда давом этади. Бу ҳафта у Стендалнинг «Қизил ва қора» романи ҳақида ҳикоя қилади.

Флешбэк

Мен француз классикларини ўқишни яхши кўраман. Шу билан бирга, мен учун француз адабиёти самимий, нафис ва ҳатто энг аҳамиятсиз персонажларнинг ички дунёсини ҳам мукаммал очиб берадигандай кўринади. Ушбу китобни илк бора мактаб даврларимда ўқиб чиққанман, кейинчалик яна бир марта ўқидим ва шундан бошлаб у менинг энг севимли асарларимдан бирига айланди. Умуман олганда, Стендаль француз классик адабиётининг энг ёрқин намояндаларидан бири ва унинг ҳар бир асари алоҳида эътиборга лойиқ.

Асар ҳақида

«Қизил ва қора» Стендалнинг 1830 йилда нашр этилган романидир. Романдаги воқеалар 1820-йилларда Францияда бўлиб ўтади. Ушбу роман XIX асрнинг сўнгги чорагида психологик реализмнинг илк намунаси сифатида танила бошлаган. Психологик реализм жанри ўша даврга келиб Европа адабиётида устунлик қилган йўналиш сифатида кенг танилган.

Сюжет

Асар сюжети Стендаль Гренобль газетасида ўқиган мақоладан олинган. Бу ўша даврга хос бўлган одатий ҳолат. Франциянинг Верер деб номланган кичик шаҳарчасининг мэри жаноб де Реналь ўз уйига Жулиен Сорель исмли йигитни ишга олади. Шуҳратпараст Жулиен теологияни ўрганади, лотин тилини мукаммал билади ва Инжил саҳифаларини ёддан ўқийди, болалигидан шон-шараф ва танилишни орзу қилади, шунингдек, Наполеонга қойил қолади. Унинг фикрига кўра, руҳонийлик касби юқори мартабаларга эришиш учун энг ишончли йўл эди. Унинг хуш муомаласи ва ақли жаноб де Реналнинг феъл-атворидан кескин фарқ қилади, унинг хотини аста-секин Жулиенга хайрихоҳлик билан қарай бошлайди ва натижада у Жулиенни севиб қолади. Лекин мадам де Реналь тақводор аёл бўлиб, у доимо виждон азобидан қийналади. Кунларнинг бирида алданган эрга хотини хиёнат қилаётгани тўғрисида огоҳлантириш билан номаълум хат келади. Жулиен Мадам де Реналь билан олдиндан тил бириктириб, худди шунга ўхшаш хатни гўёки аёлга ҳам келганга ўхшатиб ёзишади. Аммо шаҳар бўйлаб миш-мишлар тарқалади ва Жулиен кетишга мажбур бўлади. У Безанcондаги диний семинария ректори аббат Пирарни ўз билими билан қойил қолдиради ва шу семинарияга жойлашади.

Аббат Пирарни диний қарашлари сабаб истеъфога чиқармоқчи бўлишади. Унинг дўсти, бой ва обрўли Маркиз де Ла Мол аббатни Парижга кўчиб ўтишга таклиф қилади ва унга пойтахтдан узоқ бўлмаган жойдан ер беради. Маркиз ўзига котиб қидираётганини айтганда Пирар Жулиенни «ҳам кучга, ҳам ақлга эга« инсон сифатида таклиф қилади. У Парижда келганидан жуда хурсанд эди. Ўз навбатида, Маркиз Жулиеннинг меҳнаткашлиги ва қобилиятли эканлигини сезади ва унга энг мураккаб ишларни ишониб топширади.

Шунингдек, у дунёвий жамиятни очиқчасига соғинадиган Маркизнинг қизи Матильда билан учрашади. Матильда эрка ва худбин, аммо аҳмоқ эмас ва жуда чиройли қиз эди. Қизнинг мағрурлиги Жулиеннинг бефарқлигидан хафа бўлади ва қиз тўсатдан унга ошиқ бўлиб қолади. Жулиен ўзаро эҳтиросни ҳис қилмайди, аммо оқсуяк зодагон хонимчанинг эътибори уни хушнуд этади. Биргаликда ўтказган бир кечадан сўнг Матильда даҳшатга тушади ва Жулиен билан алоқани узади. Жуленнинг дўсти, князь Коразов, бошқа аёлларга жилмайиш орқали Матильданинг рашкини келтириш кераклигини маслаҳат беради ва режа кутилмаганда муваффақиятли бўлади. Матильда Жулиенга яна ошиқ бўлиб, кейин у фарзанд кутаётгани ва унга турмушга чиқишни истаётгани ҳақида хабар беради. Бироқ Жуленнинг ёрқин режалари мадам де Реналнинг тўсатдан келган хати билан парчаланиб кетади. Аёл ёзади:

Қашшоқлик ва очкўзлик, иккиюзламачиликка қодир бўлган бу одамни кучсиз ва бахтсиз аёлни йўлдан оздиришга ундади ва шу тариқа ўзи учун ўзига хос шароит яратиб, одамларга қўшилди... У ҳеч қандай дин қонунларини тан олмайди. Ростини айтсам, унинг муваффақиятга эришиш усулларидан бири - у келган уйлардаги энг катта таъсирга эга бўлган аёлларни йўлдан оздириш деб ўйлашга мажбурман.

Маркиз де Ла Мол Жулиенни кўришни истамайди. Жулиен мадам де Ренални олдига йўл олади, йўлда қурол сотиб олади ва черковда собиқ севгилисини отади. Мадам де Реналь жароҳатлардан ўлмайди, аммо Жулиенни ҳибсга олишади. Матильда пул ва оиласининг таъсири ёрдамида Жулиенни ҳар қандай йўл билан қутқаришга қарор қилади, бунинг учун у энг обрўли аббат Фрильердан ёрдам сўрайди. Аббат эса епископлик рутбаси эвазига ҳакамлар ҳайъати томонидан Жулиеннинг оқланишига эришмоқчи бўлади, бундан ташқари, Реналь хонимнинг ўзи ҳам ҳакамлар ҳайъатидан муваффақиятсиз бўлган ўз қотилини оқлашни сўрайди. Бу катта оммавий резонанс келтириб чиқарган жараён айбланувчига тўлиқ ҳамдардлик билдирадиган кўплаб томошабинларни жалб қилади. Судда ҳамма нарса Жулиеннинг фойдасига ҳал бўлаётган эди, лекин унинг буржуа жамиятини танқид қилган нутқидан кейин суд ҳайъати бир овоздан уни ўлим жазосига ҳукм қилади.

Қамоқда у яна мадам де Реналь билан ярашади ва қотиллик қилишга уринганлиги учун тавба қилади. У ҳар доим фақат уни севганлигини тушунади. Мадам де Реналь қамоқхонада унинг олдига келади ва ўша хатни бошқа одам ёзиб берганлигини, у эса фақат уни кўчириб ёзганлигини айтади. Бу хат орқали уни Матильдадан ажратиш фикри эса фақатгина кучли рашк туфайли пайдо бўлганини айтади. Жулиен ўлим жазосига ҳукм қилингандан сўнг, у ҳаётда ҳамма нарсага эришганлигини ва ўлим бу йўлни тугатишини айтиб, судга қайта мурожаат қилишдан бош тортади. Мадам де Реналь Жулиен қатл этилганидан уч кун ўтгач вафот этади. Матильда Жулиеннинг дафн маросимини уюштиради.

Таҳлил

Стендалнинг ҳаёти давомида эътиборидан маҳрум бўлган «Қизил ва қора« романи кейинги авлодлар онгида қайта уйғонди дейиш мумкин. Ушбу китоб ўша давр жамияти юзига тутилган ойна бўлиб, унда ўша давр Франция аҳолиси акс этишни хоҳламаган. Менимча, бу афсонавий асар саҳифаларига шафқатсиз ҳақиқат тўкилган. Бош қаҳрамон Жулиен Сорель ва уни телбаларча севувчи аёллар ҳам сизни безовта қилади, ғашингизни келтиради, сиз уларни ёмон кўрасиз. Ҳақиқатан ҳам, унинг ҳиссий нотинчликларини, ёш йигитнинг оташин туйғуларини ва ички можароларини кузатиб, тушуна олиш жуда қийин.

Бу вазифа кўпчиликнинг қўлидан келмайди, шунинг учун ушбу деярли 700 саҳифалик романни ўқиш оғир меҳнатга айланади. Кўпчилик унинг образини танқид қилади, бу қанақа ярамас одам деб айтади. Фақат айримлар ўзларини унда кўришганини яширишмайдилар. Бу одамлар ўзлари билан самимийдирлар ва ушбу роман ҳар биримизнинг ички дунёмизни тўлиқ, психологик жиҳатдан батафсил очиб беришга қаратилган. Жулиен кўп қиррали ёшликдир, унинг хусусиятларига қизлар ҳам, йигитлар ҳам эга бўлиши мумкин. Ноёб хотирага эга, динни мукаммал биладиган бу оддий дурадгорнинг ўғли моҳир суҳбатдош, айёр ва аёллар қалбини забт этувчи бўлиб етишди. У бурч ва шараф, олийжаноблик ва беадаблик, яхшилик ва ёмонлик орасида айланди.

Айтишим мумкинки, Жулиен аста-секин мартаба поғонасига кўтарилиб боргани сари ўзини ўзи ўлдира бошлайди. У жамиятни, унинг келиб чиқишини шубҳа остига қўяди ва ҳар қандай ҳолатда ҳам кўплаб чўққиларни забт этишга қарор қилади худди Наполеон Бонапарт бир вақтлар дунёни забт этишга интилгани каби. Ҳамма нарсада энг зўр бўлишга ва буюкликка интилиш уни йўқ қилди. Аммо у уриниб кўрди. Бу ёмонми? «Ҳар доим бошқалар кутган нарсага мутлақо зид иш тутинг« - у семинарияда эшитган шу гаплар унга йўл кўрсатувчи нур бўлиб қолди. Буржуа жамиятига тез кириб борар экан, ҳамма уни ҳурмат қила бошлайди, гарчи шунчаки қишлоқи бола бўлса ҳам, унинг шундай қатъий, тенгсиз одамлар орасида ўзини тута олишини ким кутган эди? Оддий ишчилар ўз қўллари билан, зодагонлар эса ақл билан ишлайди. У бу стереотипни бузди.

Асарнинг энг нафратланарли қисми бу севги. Қаҳрамонлар француз романларининг энг яхши анъаналарига кўра ёритилган, улар севгилиси учун жонини беришга тайёр бўлган фидойи, самимий қизлардир. Сўнгги саҳифаларга қадар улар бизнинг қаҳрамонимизни, у қанчалик азоб чекмасин, тарк этмайдилар. Жулиеннинг каюний қиёфасининг шаклланишида улар асосий роль ўйнадилар.

Жулиендаги жамиятнинг босими табиат томонидан унга берилган барча эзгу тамойилларни йўқ қилди. Бу 16 ёшли ўқувчи табиатдан илҳомланиб, озод бўлишни орзу қилган (бу унинг романтик қаҳрамон сифатидаги хусусиятларини намойиш этади), катта мавқега эга одамлар яшайдиган дунёнинг ҳақиқий тасвирини кўрмагунча у руҳан Худога интилган. Ақлий нотинчлик унга ҳеч қачон таскин бермайди, чунки бу қаҳрамон доимо бор ва ривожланишда, доимий ҳаракатда, у сув сингари оқади ва уни на яхши, на ёмон одамга ажратиб бўлмайди. Унинг де Реналь хонимнинг болаларига бўлган самимий севгисини, Аббат Пирарга, Шеланга бўлган ҳурматини эсланг... Ва бундан фарқли ўлароқ, тарозининг иккинчи палласига уни ҳамма ёмон кўришига сабаб бўлган хислатларни қўйинг.

Ушбу тарозилар доимо ўзгариб туради ва ҳеч қачон мувозанатда бўлмайди. Ҳамма уни бир томонлама қоралаши мумкин. Узоқ йўл босиб, у ҳамма ишларидан тавба қилади, бу унга ўхшаш одамлар учун идеал мақсаддир. Инсон руҳияти авваламбор ўзининг олдида покланади - бу чинакам чўққига эришишга интилишдир.

Хулоса

Романда доимий фитна ва севги ишлари билан тавсифлаш мумкин бўлган одатий французлар ўртасидаги муносабатлар тасвирланган. Ушбу асар сюжети менга Оноре де Бальзакнинг «Сағрин тери» асарини эслатади. Аёллар ва ёлғончи эркаклар томонидан қилинадиган ҳийла-найранглар, интригалар, буларнинг барчаси, албатта, қаҳрамонларнинг характерини очиб беради. Бу асар ўз замонининг жуда юқори сифатли сатирасидир.

Стендаль жамиятнинг чириганлигини, бутун тизимнинг қанчалик бузуқлигини маҳорат билан кўрсатган, нафақат адолат, балки лавозимларга тайинланиш ва оила институтида, лекин, энг ёмони, буларнинг ҳаммаси асрлардан кейин ҳам ўзгармайди. Бундан ташқари, муаллиф сизга Жулиеннинг ички зарбалари орқали тоза қалбингиз бўлса ҳам, уни барибир йўқ қилишингиз мумкинлигини кўрсатади. Бизнинг қаҳрамонимиз авлиё эмас, бундан ташқари, у катта гуноҳкордир, ўша даврдаги барча ёмонликлар унда мавжуд. Стендаль асарни «Қизил ва қора« деб бежиз номламаган. Менинг назаримда, қизил – ички ғалаён, жўшқин қон, ёшлик, адолатни қарор топтиришга интилиш, орзуларини амалга ошириш, бирон нарсага эришиш истагидир.

Қора - бу мақсадларга эришиш учун ҳийла-найранг ва силлиқ йўл, ёш онгга солинган соя, фақат умидсиз ва юракциз одамлар юришни танлайдиган қоронғи йўл. Ва бу йўлларда ҳар ким ўз рангини ўзи танлайди.

Қизиқарли фактлар

- Стендалнинг тугалланмаган кейинги романи қўлёзмада худди шунга ўхшаш номга эга эди - «Қизил ва Оқ»;

- 1864 йилда Ватикан Стендалнинг барча «севги қиссалари«ни, шу жумладан, «Қизил ва қора» китобини ҳам тақиқланган китоблар қаторига жойлаштирди;

- 1850 йилда Николай II Россияда ушбу китобни тақиқлади;

- 1939 йилда Ф. Франко диктатураси даврида ҳам роман Испания кутубхоналаридан олиб ташланган эди.