Нобелнинг энг ёш соҳиблари ҳақида

Хабарингиз бор, 16 ёшли қиз Грета Тунберг жорий йилда Нобель мукофотига тавсия этилмоқда экан. Тунберг ҳозирда бирмунча таниқли шахсга айланиб улгурди ва мабодо у ҳақиқатан ҳам Нобель мукофотига сазовор бўлса, у тарихдаги энг ёш Нобель эгасига айланади. Ҳозирча эса бу мақом бошқа бир қизга тегишли. «Дарё» да бериб борилаётган «Нобель ҳафталиги олдидан» туркумининг ушбу сонида Нобель мукофотига эришган вақтда энг ёш мукофот соҳиби бўлган шахслар ҳақида ҳикоя қилмоқчимиз.

Бугунги кунда Нобель мукофоти эгалари орасида энг ёш мукофот эгаси бўлган шахс бу Малала Юсуфзайдир. У 2014 йилда атиги 17 яшар пайтида ушбу нуфузли мукофотни қўлга киритган. Албатта, Юсуфзай олим ёки адиб эмас. У ўз Нобелини Норвегия пойтахти Ослода қабул қилиб олган. Сезганингиздек, унга мукофот тинчлик соҳаси йўналиши бўйича берилган. Малала туғилиб ўсган қишлоқни «Толибон» эгаллаб олган эди. У 11 ёш пайтида BBC ахборот хизмати учун ўз ҳаёти ҳақида блог ёза бошлаган ва шу орқали дунёга танилган. Шу орқали бутун дунё Юсуфзай яшаётган қишлоқдаги оғир аҳвол ва террорчиларнинг қабиҳликлари ҳақида билиб борган. Чунончи, «Толибон» ўзи эгаллаган Сват провинциясидаги аёллар ва болалар ҳуқуқларини кескин поймол қилар эди. 2012 йилда толиблар Малала Юсуфзайни йўқ қилиш пайига тушади. Қиз оғир яраланган бўлса-да, блогини юритишни давом эттиради. У айниқса аёлларнинг таълим олиш ҳуқуқи учун курашчи сифатида кўпроқ танила бошлади. Натижада 2014 йилда у атиги 17 ёш пайтида Нобель мукофотига сазовор бўлди.

Уильям Лоренс Брегг 1915 йилда ўз отаси билан бирга физика бўйича Нобель мукофотига сазовор бўлган. Уларнинг илмий иши кристалларни рентген нурлари ёрдамида тадқиқ қилишга бағишланган эди. Ўша пайтда Уильям Брегг 25 ёшда бўлган. У рентген нурлари ёрдамида кристаллдаги атомларнинг жойлашувини аниқлаш усулини топган. Отаси эса шунга мос спектрометр ясаган. Гарчи Брегглар оиласи келиб чиқиши Австралиядан бўлса-да, уларга Нобель тақдим қилинган пайтда ота-ўғилнинг ҳар иккаласи аллақачон Кембриж университетида ишлар эди. Уильям Брегг етук физик бўлиш билан биргаликда жуда моҳир рассом ҳамда миришкор боғбон бўлган. Англияда Уильям Лоренс Бреггнинг боғи ўша йиллари тилларда достон бўлар даражада машҳур эди.

Канадалик врач ва физиолог олим Фредерик Бантинг Нобель олган вақтда 32 ёшда бўлган. Бантинг шотландиялик ҳамкасби Жон Маклеод билан биргаликда 1923 йилги физиология ва тиббиёт бўйича Нобель мукофотига сазовор бўлган. Уларнинг илмий иши қандли диабетни даволаш борасида бўлиб, бу икки олим инсулинни кашф қилган олимлар ҳам ҳисобланади. Тиббиёт айнан уларнинг хизматлари эвазига қандли диабетни даволашда жуда катта илғор қадам ташлаган. Бантинг ҳаётда жуда камтар ва холис фикрли шахс бўлган. У тадқиқотларда ўзи билан елкама-елка туриб ишлаган ҳамкасби Чарльз Бестон ҳам Нобель олиши керак эди деб ҳисоблаган. Бироқ мукофот қўмитаси Бестон номзодини қабул қилмаган. Адолат қарор топишини истаган Бантинг Нобель мукофотининг ўзига тегишли бўлган қисмини тенг иккига бўлиб, Бестонга элтиб берган.

1935 йилда кимё бўйича Нобель олган Фредерик Жолио-Кюри эса 35 ёшда бўлган. У мукофотни ўз хотини, олима Ирен Кюри билан бирга оилавий қабул қилиб олган. Кюрилар оиласи элементар зарраларни тадқиқ этган ва янги сунъий радиоактив элементларни синтез қилган. Фредерик Жолио-Кюри машҳур кимёгар олима Мария Склодовска-Кюрининг куёви бўлиб, у ҳозирда ҳам кимё йўналиши бўйича энг ёш лауреат ҳисобланади. Ирен Кюри ўз эридан уч ёш катта бўлган ва мукофот олган йили у 38 га тўлган аёл эди.

Адабиёт йўналишида энг ёш Нобелчи эса Редьярд Киплинг бўлади. Ҳаммамиз севиб ўқиган ва мултфильмини томоша қилган «Маугли» («Чангалзор китоби») асари муаллифи 42 ёшида ушбу нуфузли мукофот соҳиби бўлган.

* * *

Иқтисод  соҳасидаги мукофот соҳиблари орасида эса ёшлари йўқ. Улар ичида энг ёш пайтида мукофот олгани ҳам аллақачон 51 га тўлган киши эди. Бу Кеннет Эрроу бўлиб, ҳамма манбаларда АҚШлик деб кўрсатилса-да, келиб чиқиши Молдовадандир. У АҚШда математика профессори ва иқтисод фанлари доктори саналади. Нобель хотираси учун иқтисод йўналиши мукофотини эса 1972 йилда қабул қилиб олган. Унинг илмий ишлари иқтисодиётда мувозанат назариясига бағишланган бўлиб, ўша йили у билан бирга ҳамкасби Жон Хикс ҳам ушбу мукофотни баҳам кўрган. Иқтисодчилар Кеннет 1951 йилда шакллантирган муҳим бир қоидани яхши билади. У ҳам бўлса жамоавий танлашнинг имконсизлиги тамойилидир. Ҳозирда бу нарсани фанда Кеннет парадокси деб юритилади.

Музаффар Қосимов тайёрлади.