Nobelning eng yosh sohiblari haqida

Xabaringiz bor, 16 yoshli qiz Greta Tunberg joriy yilda Nobel mukofotiga tavsiya etilmoqda ekan. Tunberg hozirda birmuncha taniqli shaxsga aylanib ulgurdi va mabodo u haqiqatan ham Nobel mukofotiga sazovor bo‘lsa, u tarixdagi eng yosh Nobel egasiga aylanadi. Hozircha esa bu maqom boshqa bir qizga tegishli. “Daryo” da berib borilayotgan “Nobel haftaligi oldidan” turkumining ushbu sonida Nobel mukofotiga erishgan vaqtda eng yosh mukofot sohibi bo‘lgan shaxslar haqida hikoya qilmoqchimiz.

Bugungi kunda Nobel mukofoti egalari orasida eng yosh mukofot egasi bo‘lgan shaxs bu Malala Yusufzaydir. U 2014-yilda atigi 17 yashar paytida ushbu nufuzli mukofotni qo‘lga kiritgan. Albatta, Yusufzay olim yoki adib emas. U o‘z Nobelini Norvegiya poytaxti Osloda qabul qilib olgan. Sezganingizdek, unga mukofot tinchlik sohasi yo‘nalishi bo‘yicha berilgan. Malala tug‘ilib o‘sgan qishloqni “Tolibon” egallab olgan edi. U 11 yosh paytida BBC axborot xizmati uchun o‘z hayoti haqida blog yoza boshlagan va shu orqali dunyoga tanilgan. Shu orqali butun dunyo Yusufzay yashayotgan qishloqdagi og‘ir ahvol va terrorchilarning qabihliklari haqida bilib borgan. Chunonchi, “Tolibon” o‘zi egallagan Svat provinsiyasidagi ayollar va bolalar huquqlarini keskin poymol qilar edi. 2012-yilda toliblar Malala Yusufzayni yo‘q qilish payiga tushadi. Qiz og‘ir yaralangan bo‘lsa-da, blogini yuritishni davom ettiradi. U ayniqsa ayollarning ta’lim olish huquqi uchun kurashchi sifatida ko‘proq tanila boshladi. Natijada 2014-yilda u atigi 17 yosh paytida Nobel mukofotiga sazovor bo‘ldi.

Uilyam Lorens Bregg 1915-yilda o‘z otasi bilan birga fizika bo‘yicha Nobel mukofotiga sazovor bo‘lgan. Ularning ilmiy ishi kristallarni rentgen nurlari yordamida tadqiq qilishga bag‘ishlangan edi. O‘sha paytda Uilyam Bregg 25 yoshda bo‘lgan. U rentgen nurlari yordamida kristalldagi atomlarning joylashuvini aniqlash usulini topgan. Otasi esa shunga mos spektrometr yasagan. Garchi Bregglar oilasi kelib chiqishi Avstraliyadan bo‘lsa-da, ularga Nobel taqdim qilingan paytda ota-o‘g‘ilning har ikkalasi allaqachon Kembrij universitetida ishlar edi. Uilyam Bregg yetuk fizik bo‘lish bilan birgalikda juda mohir rassom hamda mirishkor bog‘bon bo‘lgan. Angliyada Uilyam Lorens Breggning bog‘i o‘sha yillari tillarda doston bo‘lar darajada mashhur edi.

Kanadalik vrach va fiziolog olim Frederik Banting Nobel olgan vaqtda 32 yoshda bo‘lgan. Banting shotlandiyalik hamkasbi Jon Makleod bilan birgalikda 1923-yilgi fiziologiya va tibbiyot bo‘yicha Nobel mukofotiga sazovor bo‘lgan. Ularning ilmiy ishi qandli diabetni davolash borasida bo‘lib, bu ikki olim insulinni kashf qilgan olimlar ham hisoblanadi. Tibbiyot aynan ularning xizmatlari evaziga qandli diabetni davolashda juda katta ilg‘or qadam tashlagan. Banting hayotda juda kamtar va xolis fikrli shaxs bo‘lgan. U tadqiqotlarda o‘zi bilan yelkama-yelka turib ishlagan hamkasbi Charlz Beston ham Nobel olishi kerak edi deb hisoblagan. Biroq mukofot qo‘mitasi Beston nomzodini qabul qilmagan. Adolat qaror topishini istagan Banting Nobel mukofotining o‘ziga tegishli bo‘lgan qismini teng ikkiga bo‘lib, Bestonga eltib bergan.

1935-yilda kimyo bo‘yicha Nobel olgan Frederik Jolio-Kyuri esa 35 yoshda bo‘lgan. U mukofotni o‘z xotini, olima Iren Kyuri bilan birga oilaviy qabul qilib olgan. Kyurilar oilasi elementar zarralarni tadqiq etgan va yangi sun’iy radioaktiv elementlarni sintez qilgan. Frederik Jolio-Kyuri mashhur kimyogar olima Mariya Sklodovska-Kyurining kuyovi bo‘lib, u hozirda ham kimyo yo‘nalishi bo‘yicha eng yosh laureat hisoblanadi. Iren Kyuri o‘z eridan uch yosh katta bo‘lgan va mukofot olgan yili u 38 ga to‘lgan ayol edi.

Adabiyot yo‘nalishida eng yosh Nobelchi esa Redyard Kipling bo‘ladi. Hammamiz sevib o‘qigan va multfilmini tomosha qilgan “Maugli” (“Changalzor kitobi”) asari muallifi 42 yoshida ushbu nufuzli mukofot sohibi bo‘lgan.

* * *

Iqtisod  sohasidagi mukofot sohiblari orasida esa yoshlari yo‘q. Ular ichida eng yosh paytida mukofot olgani ham allaqachon 51 ga to‘lgan kishi edi. Bu Kennet Errou bo‘lib, hamma manbalarda AQShlik deb ko‘rsatilsa-da, kelib chiqishi Moldovadandir. U AQShda matematika professori va iqtisod fanlari doktori sanaladi. Nobel xotirasi uchun iqtisod yo‘nalishi mukofotini esa 1972-yilda qabul qilib olgan. Uning ilmiy ishlari iqtisodiyotda muvozanat nazariyasiga bag‘ishlangan bo‘lib, o‘sha yili u bilan birga hamkasbi Jon Xiks ham ushbu mukofotni baham ko‘rgan. Iqtisodchilar Kennet 1951-yilda shakllantirgan muhim bir qoidani yaxshi biladi. U ham bo‘lsa jamoaviy tanlashning imkonsizligi tamoyilidir. Hozirda bu narsani fanda Kennet paradoksi deb yuritiladi.

Muzaffar Qosimov tayyorladi.