ХХ аср! Инсоният тарихида энг қонли, энг фожиали аср. Бу асрда бўлиб ўтган икки жаҳон уруши ортидан содир бўлган мислсиз вайронагарчилик, ўн миллионлаб қурбонлар, АҚШ—Вьетнам уруши, Собиқ Иттифоқнинг Афғонистонга бостириб кириши, аср сўнгида собиқ Югославиянинг парчаланиши ортидан содир бўлган Болқон фожиалари — булар бир аср учун жуда кўплик қилади. Энг ёмон тарафи, бу мислсиз фожиалар, жаҳон урушлари инсоният тараққиётга эришиб, кимларнингдир фикрича «ўрта асрлар ёввойилигидан қутулиб, инсоният юксак маданий тараққий этган давр»да содир бўлди. ХХ аср фожиаларига қараб, айнан уруш чиқариш, вайронагарчилик «инсониятнинг маданий тараққий этишига боғлиқ эмас» деган фикр хаёлга келади. Сабаби, бугун — XXI асрнинг 19-йилида ҳам инсоният ҳарбий харажатлар учун кўп маблағ ажратяпти. Ҳанузгача дунё тинч эмас.
Маълумот ўрнида, 2019 йилда дунёдаги барча мамлакатларнинг умумий ҳарбий харажатлари салкам 2 триллион долларни ташкил этди.
ХХ асрнинг энг фожиали ҳолати Иттифоқчиларнинг фашист Германияси шериги бўлмиш Японияга уруш эълон қилиш ортидан Осиёдаги империя урушда ҳолдан тойиб, мағлуб бўлиши арафасида мамлакатнинг икки шаҳрида тинч аҳоли устига АҚШ ҳарбийлари томонидан атом бомбаси ташланиши бўлган. Бугун ўша воқеаларга 74 йил бўляпти.
Шу баҳонада «Дарё» колумнисти Ғайрат Йўлдош ўша машъум воқеаларни ёдга олди.
* * *
1945 йил 16 июлда АҚШнинг Нью-Мексико штатидаги полигонда дунёдаги илк атом бомбаси синови муваффақиятли ўтказилди. Портлаш кучи 21 килотонна тротилга тенг бўлди.
Ўша йили 24 июлда Потсдам конференцияси доирасидаги учрашувда АҚШ президенти Гарри Трумэн СССР раҳбари Сталинга АҚШ дунёни ларзага солиши мумкин бўлган янги қурол яратганини айтди.
Трумэн эсдаликларида ёзишича, ўшанда Сталин унинг янги қурол ҳақидаги гапларига эътибор бермаган. Фақатгина қуролни японларга қарши қўллаб, уларни тезроқ енгиб чиқиш ҳақида гапирган. Ўша ерда бўлган Буюк Британия бош вазири Черчилль эсдаликларида «Сталин Трумэннинг гапларини яхши англаб етмагани учун унча эътибор бермаган эди. Мен эса Трумэннинг янги қурол ҳақидаги гапини яхши илғаб қолгандим. Орадан бироз вақт ўтганидан кейин Япониянинг икки шаҳрига ўша бомбалардан ташланганида у қурол атом бомбаси эканини билдик», деб ёзган.
Маршал Жуковнинг хотираларида ёзилишича, Сталин ҳаммасини диққат билан эшитган, лекин суҳбатдошига ўзини ўта эътирборсиздай, масалани яхши тушунмагандай кўрсатган. Бунинг исботи сифатида Жуков Сталиннинг Потсдам конференциясидаги Трумэн билан учрашув тугаганданоқ ёнидаги Молотовга «Курчатовни тезлатиш керак» дегани ва Москвага қайтган заҳотиёқ ҳузурига Курчатовни чақириб, ишлар қандай кетаётгани билан қизиққани ҳақида ёзган. Жуковнинг ёзишича, СССР айғоқчилари америкаликлардан атом бомбаси лойиҳасини аллақачон ўғирлаб келиб бўлган эди ва Курчатов бошлиқ олимлар атом бомбаси яратиш устида ишлаётган эди.
СССР айғоқчилари зўр ишлаган. АҚШдаги совет разведкаси айғоқчилардан бири Теодор Холл (СССР разведкаси билан 1944 йилдан ҳамкорлик бошлаган) ҳатто Потсдам конференциясидан бир неча кун олдин АҚШ атом бомбаси синовини қачон ўтказиши ҳақида Москвага хабар юборган эди. Шу туфайли Сталин сир бой бермаслик учун Труменнинг янги қурол ҳақидаги гапларини «эътиборсизлик» билан эшитди.
1945 йил 25 июлда президент Трумэн 3 август куни Хиросима, Кокура, Ниигата ёки Нагасаки шаҳарлари йўналишидан бирини танлаб, атом бомбасини ташлаш ҳақида буйруқ берди. Бирданига бир нечта шаҳар рўйхати берилишининг сабаби, бир шаҳарда бомба ташлашга об-ҳаво халақит берса, бомба иккинчи шаҳарга ташланиши режа қилинган.
26 июль куни АҚШ, Буюк Британия ва Хитой ҳукумати Японияни ҳеч қандай шартларсиз капитуляция қилиш ҳақидаги Поцдам конференцияси декларациясини имзолади ҳамда Япония ҳукуматига бу талабни юборди.
27 июль куни Япониядаги газеталар ва радиоканаллар декларациядаги талаб матни варақаларга чоп этилиб, Япония бўйлаб самолётлар орқали сочиб чиқилгани ҳақида хабар тарқатди.
Япония ҳукумати ультиматумни қабул қилмаслигини, таслим бўлмаслигини маълум қилди.
28 июлда Япония бош вазири Кантаро Сузуки матбуот анжуманида Потсдам конференциясида қабул қилинган, Японияга таслим бўлиш ультиматуми қўйилган декларацияни тан олмаслигини маълум қилди. Император Хирохито бош вазирнинг қарорини ўзгартирмади. 31 июль куни Коити Кидо билан телефон орқали мулоқот чоғида у император ҳокимияти ҳар қандай вазиятда муносиб ҳимоя қилиниши лозимлиги ҳақида гапирди.
1945 йил 6 август куни эрталаб АҚШнинг B-29 Enola Gay номли бомбардировкачи самолёти экипаж командири полковник Пол Тиббетс бошчилигида Япониянинг Хиросима шаҳрига Little Boy («Кичик бола») деб аталган атом бомбасини ташлади. Бу бомбанинг кучи 13–18 килотонна тротил эквивалентига тенг эди.
Орадан уч кун ўтиб, 1945 йил 9 август куни Fat Man («Бақалоқ») атом бомбаси Нагасаки шаҳрига ташланди. Бу бомбанинг кучи 21 килотонна тротил эквивалентига тенг эди. Нагасаки шаҳрига атом бомбасини учувчи Чарльз Суини бошлиқ бўлган B-29 Bockscar самолёти ташлади.
Ўшанда Хиросимада 166 минг киши ҳалок бўлгани манбаларда келтирилади. Нагасакида 80 минг киши ҳалок бўлган.
АҚШнинг мислсиз қурбонлар ва вайронагарчиликлар келтирган икки атом бомбасини тинч аҳоли устига ташлаганидан шокка тушган Япония бош вазири Кантаро Сузуки ва Япония ташқи ишлар вазири Того Сигенори зудлик билан иттифоқчиларга Япония сўзсиз таслим бўлишга рози экани ҳақида хабар юборди.
1945 йил 15 август куни Япония таслим бўлгани эълон қилинди. Шу тариқа Иккинчи жаҳон уруши тугади. Аммо Япония таслим бўлгани ҳақидаги пакт 1945 йил 2 сентябрда имзоланди.
АҚШ Япониянинг икки шаҳри устига ташлаган атом бомбалари Токио таслим бўлишини тезлаштирган бўлса-да, жаҳон афкор оммасининг танқидига учради. Дунё бўйлаб жуда кўплаб таниқли инсонлар АҚШнинг бу ишини қаттиқ қоралаб чиқади, уни инсониятга қарши жиноят деб баҳолади.
Хиросима денгиз сатҳидан бироз баланд, Ота дарёсининг икки соҳили бўйлаб жойлашган шаҳардир. Шаҳарда урушгача 340 минг аҳоли яшаган. Ўшанда у аҳоли сони бўйича Япониянинг еттинчи шаҳри эди.
Шаҳарда Япония жанубини ҳимоя қилиши лозим бўлган Япония армиясининг 5-дивизияси ва фелдмаршал Сюнроку Хати бошчилигидаги 2-асосий армия қўшинлари жойлашган эди. Шу жиҳатдан Хиросима Япония армияси учун мамлакат жанубидаги муҳим шаҳар эди.
Хиросимада ҳам, Нагасакида ҳам уйлар асосан 1–2 қаватли, томи сопол билан ёпилган уйлар эди. Завод ва фабрикалар шаҳар ташқарисида эди.
Икки шаҳарда ҳам кўчалар торлиги, ўт ўчириш машиналари етишмовчилиги туфайли урушдан олдинги тинчлик замонларида ҳам турли сабаблар билан келиб чиққан ёнғинларни ўчириш осон бўлмаган. Икки шаҳарга бомба ташланиши ортидан катта ёнғин пайдо келиб чиқди. Портлаш натижасида пайдо бўлган тўлқин ёнғинни баттар кучайтирди. Шу тариқа, иккала шаҳар ҳам куйиб кул бўлди ва катта култепага айланди.
Трумэн биринчи бомбани Хиросима, Кокура ёки Нагасакига 3 августда ташлашга кўрсатма берган бўлишига қарамай, бомба 6 август куни ташланишининг сабаби ҳаво ўша кунга қадар булутли бўлди, шу туфайли Трумэннинг буйруғини бажариш уч кун орқага сурилди.
509-авиация аралаш полки командири полковник Пол Тиббетс назоратидаги B-29 бомбардимончи самолёти Хиросимадан 2500 километр узоқда жойлашган Тиниан оролидан учган эди. Уни Хиросимагача учта разведкачи, иккита назоратчи ва битта захира самолёти, жами олтита самолёт қўриқлаб борганди. Илк атом бомбаси Хиросимага эмас, Кокура ёки Нагасакидан бирига ташланиши ҳам мумкин эди. Бу иккита шаҳарга олдинроқ жўнатилган икки разведкачи самолёт командирлари бу шаҳарлар осмонини булут қоплаганини маълум қилди. Хиросимага учган разведкачи самолёт командири Майор Изерли Хиросима осмони очиқ экани ҳақида хабар берди. «Бомба биринчи нишонга ташлансин» деган буйруқ берилди; бомба Хиросимага ташланди.
Эрталаб соат саккизларда Япония радарлари мамлакат томонга қараб учиб келаётган бир нечта АҚШ самолётларини пайқади. Ҳаво тревогаси эълон қилинди. Орадан бироз ўтиб, АҚШ самолётлари учта экани аниқ бўлгач, ҳаво тревогаси бекор қилинди. Бу пайтда АҚШнинг учта разведкачи самолёти асосий гуруҳдан узилиб, уч шаҳар — Хиросима, Кокура ва Нагасаки осмони ҳолатини билиш учун алоҳида учиб кетган эди.
Япония ҳарбийлари ёқилғи тежаш мақсадида ҳавога, АҚШ самолётлари рўпарасига самолёт чиқармади ва одатдагидай радио орқали аҳолини бомба ҳужумидан пана жойларга бекинишга огоҳлантирди.
Маҳаллий вақт билан соат саккиздан сал ўтиб B-29 9 километр баландликдан атом бомбасини пастга ташлади. Бомба ерга етмасдан 500 метр баландликда портлади.
Бомба портлаши оқибатида ҳавода кучли гумбурлаш ва чақин содир бўлди, ерга жудаям кучли иссиқ шамол йўналди. Иссиқ шамол сониялар ичида ерга етиб борганда уйларнинг ёнаётган қисми ўт олди. Ойналар аввалига синиб тўкилди, сўнг эриб оқди. Эпицентрдан 2 километр радиус атрофидаги одамлар иссиқнинг кучлилигидан кўмирга айланиб қолди. Портлаш кучи шунчалик эдики, унинг тўлқини эпицентрдан 19 километргача бўлган масофадаги ойналарни синдириб юборди.
Портлашдан икки дақиқа ўтиб бутун шаҳар олов ичида қолди. Портлаш оқибатида юзага келган тўлқиннинг тезлиги секундига 50–60 метр тезликда бўлди ва бу оловни баттар кучайтириб юборди. Эпицентрдан узоқроқда бўлган кўплаб аёллар, болалар, қариялар ёнғиндан қочишга улгурмай ҳалок бўлди.
Атом бомбаси портлашидан бир неча кун ўтиб, япон тиббиёт ходимлари нурланишнинг илк симптомларини аниқлади. Одамлар орасида қўрқинчли касаллик ҳақида ваҳима тарқалди. Портлашдан омон қолган одамлар энди кучли нурланишдан ҳалок бўла бошлади.
Нагасакининг тақдири ҳам Хиросиманикидай бўлди. Хиросимадан кичикроқ бу шаҳар икки кичик дарёси бор икки водийда жойлашган, шаҳарни икки водий ўртасидаги кичик тоғ тизмаси иккига ажратиб турар эди.
Шаҳар Иккинчи жаҳон урушида Япония ҳарбийлари учун муҳим нуқта саналар эди. Шаҳардаги порт ҳам муҳим эди. Шунингдек, бу шаҳарда Япония армияси учун ҳарбий техника ишлаб чиқарган Mitsubishi заводлари бор эди. Бундан ташқари, шаҳарда бошқа кўпгина ҳарбий анжомлар ва ҳарбий кемалар ишлаб чиқарилган.
Нагасаки шаҳри атом бомбаси ташлангунга қадар жиддий ҳужумга учрамаган ва вайрон бўлмаган эди. Шаҳарда атом бомбаси ташланиши арафасида 200 минг одам бўлган. АҚШ ҳарбийлари Нагасакига атом бомбаси ташлашни 11 августга мўлжаллаган эди. Аммо метереологлар 10 августдан булутли ҳаво бошланишини маълум қилганидан сўнг Нагасакига бомба ташлаш режаси икки кун олдинга сурилди.
Атом бомбаси ташлаш Хиросимада қандай амалга оширилган бўлса, Нагасакида ҳам шу тахлит амалга оширилди. Майор Чарльз Суини бошчилигидаги B-29 Тиниан оролидан ҳавога кўтарилди. Бу сафар B-29 га битта захира ва иккита разведкачи самолёт ҳамроҳлик қилди.
Олдинроқдан ҳаракат қилган разведкачи самолётларнинг бири Кокурадан, бири Нагасакидан шаҳарлар осмони бироз булутли экани, аммо бу бомба ташлаш учун халақит бермаслигини маълум қилди.
B-29 аввалига Кокура йўналиши бўйлаб ҳаракатланди. Аммо йўлда булут тўпига дуч келиб, таваккал қилишни хоҳламади ва йўналишни Нагасакига қараб ўзгартирди.
Маҳаллий вақт билан соат 10:56 да Нагасакига етиб келган B-29 шаҳарни булут билан қоплангани устидан чиқди. Суини шаҳар объектларини аниқроқ кўриш учун самолётни бироз пастлатди. Шунда унинг ёрдамчиси Кермит Бихан шаҳар стадионини илғаб қолди, шундан сўнг бомба пастга ташлаб юборилди. Буёғи Хиросимада қандай бўлган бўлса, шу тарзда содир бўлди.
Портлаш ердан 500 метр тепада содир бўлди. Кучли овоз ва чақнаш, ортидан цельсий бўйича минг градусдан ошиқ иссиқ тўлқин пастга — шаҳарга ёпирилди. Эпицентр атрофидаги 2000 метр радиусда бўлган тирик жоннинг ҳаммаси кўмирга айланди. Шаҳарни кучли ёнғин қоплади; қолганлар ёнғин ичида қолиб ҳалок бўлди. Портлаш кучи 21 килонтоннага етган эди.
Уруш тугади. Япония мағлуб бўлиб, ғолибларга компенсация тўлади. Мамлакат тинч ривожланишга ўтди. Хиросима ва Нагасаки ҳам қайта тикланди. Аммо бу икки шаҳарда ташланган атом бомбаларидан мерос бўлиб юқори радиация таъсири сақланиб қолди. Узоқ йиллар бу шаҳарларда касалликлар, болаларнинг радиация юқорилиги туфайли ногирон туғилиши ҳолатлари давом этди.
Шу икки бомба туфайли Япония оғир фожиа ва вайронагарчиликни бошидан ўтказган бўлса ҳам, жаҳон афкор оммаси бундан етарлича хулоса чиқармади. 1945 йилда атом бомбаси фақат АҚШда бўлса, орадан 2–3 йил ўтиб СССР ҳам бундай бомбага эга бўлди. 1950 йиллар бошида Буюк Британия, сўнг Франция ҳам шундай қуролга эга бўлди. 1960-йилларда Хитой, Ҳиндистон, Покистон, Исроил, КХДР ўз ядро қуролларини ишлаб чиқди.
Мавзуга доир:
Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.
Изоҳ (0)