«Дарё» ўтаётган ҳафтада дунё матбуотида кенг ёритилган, кўпчиликнинг қизиқишига сабаб бўлган мақолалар шарҳига тўхталиб ўтади.
Камбағаллик — бечораликкина эмас
Ўртача олганда қашшоқлар кўпроқ пул топадиганларга қараганда кўпроқ касалга чалинади ва эртароқ оламдан ўтади, деб ёзади Финляндиянинг Suomen Kuvalehti нашри. Бундай хулосалар Финляндиядаги ижтимоий тараққиёт ва соғлиқни сақлаш муассасаси олиб борган бир қанча тадқиқотлар натижасида юзага келди. Бойлар ва қашшоқлар яшаш даври ўртасидаги фарқлар эркаклар ўртасида 10,6 йилни, аёллар ўртасида 5,6 йилни ташкил қилди. Бу эса қашшоқ эркаклар бой эркакларга нисбатан шунча йил кам яшашини англатади.
Тадқиқотларга кўра, Финляндия ва Буюк Британиядаги қашшоқлар бойларга нисбатан носоғлом овқатланади, спорт билан камроқ шуғулланади, спиртли ичимликларни кўпроқ истеъмол қилади ва кашандаликка мойил. Бу ҳаёт тарзидаги тафовутдир.
Молиявий қийинчиликлар туғилиши хавфи омилллари тўпланиб, ота-онадан болага ўтиши мумкин экан. Фин тадқиқотчиларининг аниқлашича, ота-оналарнинг чаласаводлиги ва ишсизлиги болаларга ҳам ўтар экан. Буни тадқиқотчилар «қашшоқлик маданияти» деб ҳам атади.
АҚШ, Буюк Британия ва Канада олимлари Science нашрида тадқиқот натижаларини эълон қилди ва унда молиявий қийинчилик мия фаолиятига ҳам салбий таъсир қилишини жамоатчиликка билдирди. Молиявий қийинчиликлар мияни шундай қамраб оладики, натижада бошқа маълумотларни қабул қилиш ва фикрлаш зарар кўради, деб хулосалайди олимлар.
Тирикчилик ташвиши ва аҳволнинг ёмонлиги инсонни ичидан емириб боради. Адреналин ва кортизол каби стресс гормонлари кўпроқ ишлаб чиқарилади. Ҳимоясизлик ҳисси сақланиб тураверса, организм доимо ўзини хавфда деб билади. Тунда ҳам организм тийрак бўлади ҳамда бу апатия ва депрессияни келтириб чиқаради. Доимий стресс миядаги нейрон алоқаларини қисқартиради ва бу мантиқий фикрлашнинг сифатига ёмон таъсир қилади.
Доимий стресс иммун тизимни ҳолсизлантиради ва касалликка чалиниш эҳтимолини оширади. Қон босими юқорилайди, юрак-қон томир касалликлари хавфи ортиб боради. Стресс гормонлари метаболизмни ишдан чиқариб, семизлик ва қанд касаллигига чалинишни келтириб чиқаради.
Стресснинг узоқ давом этиши қариш жараёнини тезлаштиради. Бу ҳолат эса организмга «тезроқ яша ва ёш бўлиб оламдан ўт» инстинктив ҳолатини пайдо қилади. Ёш аёллар тезроқ фарзанд кўриш пайида бўлади, бу эса ҳомила генларига таъсир қилиб, ақли заиф болаларнинг туғилишига олиб келади.
Биргина умид бор, у ҳам бўлса миллат генофонди бўлган аҳоли ҳақида қайғуриш учун ҳукумат раҳбарларида сиёсий ирода, тенгсизликка қарши кураш, аҳоли фаровонлиги ҳақида қайғуриш.
Хитой Россияни Марказий Осиёдан сиқиб чиқарадими?
Шўро давлати парчаланганидан сўнг Марказий Осиё республикалари иқтисодиёти секинлик билан ўсмоқда. Марказий Осиёнинг беш мамлакати — Ўзбекистон, Қозоғистон, Тожикистон, Қирғизистон ва Туркманистон Тяншан тоғларидан Каспий денгизига қадар бўлган ҳудудгача чўзилиб кетган. Бу минтақада барча нарса — улуғвор тоғлар, ҳосилдор водийлар, фойдали қазилмалар, нефть ва газнинг улкан захиралари мавжуд. Булар Хитойнинг халқаро савдо йўлларини ўзгартириш режаларида муҳим вазифа бажаради.
Кўпгина Ғарб сиёсатчилари Россия анъанавий равишда ҳукмронликни эгаллаб келган Марказий Осиёда Хитой асосий ўринни эгаллайди деган фикр бор. Ҳозир Россия иқтисодиёти турғунлик даврида қолар экан, Хитой вазиятни қўлдан бой бермай, арзон истеъмол моллари, улкан бозори ва кўп миллиардли ўзига жалб қиладиган автомобиль ва темир йўллари билан Марказий Осиё мамлакатларининг Москвага қадалган нигоҳларини Пекинга қаратиш пайида.
Аммо Бишкекда вазият бошқача. Тўғри, Хитой Қирғизистон иқтисодиётида муҳим ўрин тутади, лекин Москва таъсири биринчи ўринда. Кўпчилик қирғизлар вазият шундай бўлиб қолишини истайди.
Бунинг сабабларидан бири шуки, Пекин сармоя беради, Россия — иш. Россиядан келаётган пул жўнатмалари Қирғизистон ялпи ички маҳсулотининг учдан бирини ташкил қилади ва кўп оилалар учун тирикчилик имкониятини ташкил қилади. Бу эса Россия Бишкекка бой бўлмаган бюджетидан ҳеч қандай маблағ ажратмай таъсир қила олиши белгисидир. Агарда Россия қирғиз ишчиларини ишлаш имкониятидан маҳрум қилгудек бўлса, бу Қирғизистон учун улкан зарба бўлади ва сиёсий кескинликни келтириб чиқаради.
Расмий Кремлнинг қирғиз армияси ва махфий хизматлари билан мустаҳкам алоқалари мавжуд. Қирғиз матбуотининг аксари руспараст бўлиб, Кремлнинг пропагандасини ёяди.
Россия Қирғизистон билан алоқаларини мустаҳкамламоқда. Март охирида Путин Бишкекка келиб, 6 миллиард долларлик келишув имзолангани ва рус ҳарбий базаси кенгайтирилиши ҳақида баёнот берди. Ташқи ишлар вазири Сергей Лавров Россия Қирғизистонда иккинчи ҳарбий базани очишидан манфаатдор эканлигига шаъма ҳам қилди.
Қирғизистонда Хитой сармояси бир хил қабул қилинмаяпти. Мамлакатнинг Хитойдан қарзи тез ўсиб бораётган бир вазиятда собиқ президент Алмазбек Атамбаевга яқин сиёсий доиралар атрофидаги коррупцияга оид можаро кенг муҳокамаларга сабаб ҳам бўлди. Қирғиз аҳолисининг Хитой компанияларига қарши чиқишлари ҳолатлари кузатилмоқда.
Хитойнинг «Бир макон, бир йўл» режаси ҳам қирғизларда шубҳа уйғотмоқда. Хитой Қирғизистон ҳудудидан ўтадиган темир йўл шарқдан ғарбга қараб ўтишини истайди, расмий Бишкек эса бу темир йўл мамлакатнинг қашшоқ минтақаси — жанубдан шимолга қараб ўтишини хоҳлайди.
Қолаверса, мусулмон уйғурларнинг Хитойдаги шароити ҳам Қирғизистон аҳлининг норозилигига сабаб.
Кўпчилик ўйлаганидек, Хитойнинг Марказий Осиёдаги истиқболи хурсанд қиладиган даражада эмас, аммо Россиянинг таъсири сезиларли. Аммо бу минтақа учун хавф ҳам туғдиради.
Сиёсатнинг рок-юлдузлари даври
Дональд Трамп, Эммануэль Макрон, Жастин Трюдо, Жаир Болсонаро, Маттео Сальвини ва Педро Санчесларни қандай умумийлик бирлаштиради? «Уларнинг барчаси — сиёсат метеоритларидир», — деб ёзади Венсан Мартини ўзининг «Ҳукмдорнинг қайтиши» асарида. «Уларнинг ҳокимиятга келиши бир хил. Улар популистми ёки йўқ, фарқи йўқ, улар сиёсатнинг рок юлдузларидир», — деб иқтибос келтиради Венсан Мартинининг китобидан Le Monde нашри.
Мазкур давлат раҳбарлари ҳокимият тепасига дастур ва ғоялар билан эмас, ватандошларининг ҳиссиётларига таъсир қилиш, ўз ҳаёт йўллари ва тажрибаларига таянган ҳолда эришди.
Бу янги ҳукмдорлар «жамоатчилик билан юзма юз» туриб ҳокимиятни бошқаришмоқда. Чунки одамлар сиёсатда янги шахсларни кўришни истаб қолган.
Янги ҳукмдорлар ҳаракат қилиш заруратидан халос бўлиб, фақат ҳаракатни тасвирлаб беряпти. Улар ўзларининг қонунийлигини исботлаш мақсадида ўтмишни ҳам бўяб кўрсатишга уринмоқда. Ҳаттоки Эммануэль Макрон Франсуа Миттеранга тақлид қилиб, президент этиб сайлангач, Лувр майдонида чиқиш қилди. Бу — яққол тақлид.
Ўтмиш сиёсатдонларидан ўз ҳокимиятини мустаҳкамлашда фойдаланишда Макрон ёлғиз эмас. Сиёсий дастур йўқлигини яширишда Дональд Трамп кўтариб чиққан «Америкага буюклигини қайтарамиз» шиори ҳам яққол мисол. Бу шиор аслида ўтган асрнинг 80-йилларида Рональд Рейган томонидан ишлатилган эди. Виктор Орбан венгрларнинг ўтмиши ҳақида, Жаир Болсанару эса испан диктатурасига кўпроқ мурожаат қилади.
Раҳбарда аниқ, режали сиёсий дастур бўлмагач, ҳиссиётларни жунбушга келтирадиган шоирлардан фойдаланиш кўзни шамғалат қилиш учун яхши восита.
Ижтимоий тармоқларнинг борлиги раҳбар ва оддий одамлар ўртасида боғлиқлик бор деган пуч хомҳаёлни юзага чиқаради. Бу эса ғоялар қанчалик зарар келтиришида давом этишини исботлайди.
Айнан шу пуч ғоялар Францияда «сариқ нимчалар», Испанияда «ғазабноклар», Италияда «беш юлдуз» ҳаракати намойишларига сабаб бўлиб турибди. Ғоялардан амалларга ўтиш вақти эса номаълум, деб, Венсан Мартини китобида иқтибос келтириб фикрини тугатади Le Monde нашри.
Жаҳонгир Эргашев тайёрлади.
Изоҳ (0)