Шавкат Йўлдошев Ўзбекистон парламентининг собиқ Иттифоқ давридаги сўнгги, мустақиллик давридаги эса илк раҳбари бўлган. У раҳбарлик қилган парламент томонидан 1990 йил 20 июнда Мустақиллик декларацияси қабул қилинган. Журналист Комилжон Шамсиддиновнинг у билан суҳбатини ЎзА эълон қилди.
—Биринчи Президент Ўзбекистон Олий Кенгашидаги сессияда мамлакатни мустақил, дея эълон қилаётганда депутатлар ҳатто қарсак чалишмаган экан. Шу ростми?
— Бу гапда қисман жон бор. Аммо бу билан депутатлар истиқлолга тайёр эмас эди, деб бўлмайди. Кутилмаганда бўлди. Президент мустақилликни эълон қилишидан олдин иккаламиз анча гаплашганмиз. Кейин парламент раёсатида ҳам бу масала қўйилган. Бу ерда раёсат аъзолари, яъни қўмита раислари эътиборсизлик қилишган чоғи. Янгиликни ҳамма депутатларга етказиш керак эди.
—Ўзбекистоннинг янги тарихида, мустақиллик қўлга киритилгандан бир ой ўтиб-ўтмай, парламентдаги гуруҳлар ўртасида кураш кечган, давлат тўнтаришига тайёргарлик кўрилган, деган гап бор. Шундай воқеа бўлганми?
— Бўлган. Парламентда тўполон кўтарганларнинг талаби — Президентни алмаштириш эди. У пайтда Президент ҳали умумхалқ асосда сайланмаган, парламентда сайланган Президентни алмаштириш учун Олий Кенгашнинг ваколати бор эди. Аммо ўша мухолиф гуруҳ жуда хунук, ғайриқонуний йўлни танлади. Гап шундаки, бирор масала умумий сессия муҳокамасига қўйилишидан олдин тегишли қўмита, ундан кейин эса раёсатда кўриб чиқилиши, унинг ҳуқуқий жиҳатдан Конституцияга нечоғли тўғри келиш-келмаслиги муҳокама этилиши лозим. Ундан кейингина ўша масала бўлажак сессия кун тартибига киритилиб, муҳокама этилиши зарур эди.
Ҳануз эслайман, дабдурустдан бир гуруҳ минбарни эгаллаб, бақир-чақир қила бошлади ва Президентни алмаштиришни талаб қилди. Бу на қонунга, на регламентга тўғри келган. Уларнинг талаби, истаги амалга ошмай қолди.
Минг афсуски, ўшаларнинг ичида истиқболи порлоқ, мард, жонкуяр йигитлар ҳам бор эди. Ўша гуруҳ айнан шу кабиларни қалқон қилиб, олдинги сафга чиқариб қўйган. Улар кейинчалик жабр кўрди, таъқиб қилинди, қамалди. Масалан, Шуҳратжон Нусратов. Уларнинг тақдирига ҳали ҳануз ачинаман, афсус қиламан.
— Сир бўлмаса, у гуруҳ кимни Президент қилиб сайламоқчи эди?
— Шуни, очиғи, мен билмайман. Тайёргарликдан бехабар қолганман. Улар менинг позициямни билишарди, шу боис ўзаро ҳал қилиб, мендан сир тутишган.
—90 йиллар бошида ёш давлат ҳисобланган Ўзбекистонга ҳар тарафдан тош отилгани маълум. Улардан бири Сизнинг она шаҳрингиз — Наманганда кечган машъум ҳодисалар. Сиз у кезларда Президент билан бирга эдингиз.
— Бу гаплар, диний эркинлик деганлари совет даврида жуда чекланган, озодликка чиқиб, берилган имкониятни дабдурустдан ҳазм қила олмасликдан келиб чиққанди. Чалғитганлар кўп бўлди. Фарғонага, Наманганга четдан юборилган минглаб доллар пулларнинг ушлаб қолинган ҳолатлари ҳам кузатилди. Бунақа бемазагарчиликларнинг ҳаммаси аслида чаласаводликдан келиб чиқади. Ҳозир эсласам, жудаям қалтис, тарихни бир ўзандан бошқасига буриб юбора оладиган даражадаги вазият эди.
Ўшанда Ислом Абдуғаниевич барибир тўғри иш қилди. Сал нотўғри ҳаракат бўлганда, воқеа тамоман тескари айланиб кетарди. Буни ҳатто, кейинчалик Андижонда кечган воқеалар ҳам кўрсатди: у Намангандаги воқеалардан неча йил ўтиб, жуда ёмон, хунук ҳолатда такрорланди.
— Сиз Ўзбекистон сиёсий саҳнидан жуда барвақт кетгансиз. Умрингиз узоқ бўлсин-у, адашмасам, ҳали саксонга кирганингиз йўқ. Лекин сиёсатдан кетганингизга чорак асрдан ошди. Бермоқчи бўлган саволим — нега ишдан кетгансиз?
— Ўзим кетганман. Кўп одам, ҳатто яқинларим ҳам, қандай қилиб шу даражадаги лавозимдан ўз ҳоҳишига кўра кетиши мумкин, дея, ишонмайди. Лекин бу рост. Саломатлигим важидан, ўзим ариза бериб кетганман. 33 ёшимда инфаркт бўлиб, икки ой реанимацияда ётганимдан сўнг, Худо жонимни қайтариб берган. Асорати билинарди. Ахир тасаввур қилинг — ўша сиз айтган «ўтиш даври»да кун бўйи, кечки соат 10-11 гача ишлайсиз. Кечаси уйга бориб, дам олиш ўрнига бир қулоч қонун лойиҳалари ва турли ҳужжатларни тонггача кўриб чиқасиз, эртасига яна сессия давом этиши керак. Хуллас, шу тахлит, ўзим ишдан кетганман.
Таскин шуки, Ўзбекистондек давлатнинг мустақил бўлиши ҳақидаги ҳужжатга имзо чекиш менинг пешонамда бор экан, Оллоҳ менга шуни насиб қилган экан. Бу менга ҳаётнинг берган мукофоти, шараф.
—Бугун нималардан афсус ва армон қиласиз? Аксинча, нималардан кўнглингиз тўлади?
—Саломатлигим сабабли сиёсатдан сал вақтлироқ кетганимга афсус қиламан. Яна бир гапни айтай. Мустақилликнинг 1 йиллик байрамида қатнашганман, Президент билан ёнма-ён ўтирганмиз. Аммо ишдан кетганимдан сўнг, пастдагилар «бирор гап бўлди шекилли» деб ўйлашганми, бирор марта бўлсин, мени байрамларга чақиришмаган. «Ўзбекистон мустақиллиги ҳақидаги ҳужжатга имзо қўйган одамни нега Мустақиллик байрамларига таклиф қилишмайди», дея ҳайрон бўласан. Бу ҳаётнинг паст-у баланди кўп экан-да.
Мен Дэн Сяопинни кўп эслайман. Аслида Хитойни Хитой қилган айнан унинг ислоҳотлари. Маданий инқилоб даврида у одам Мао Цзедун томонидан олисга, деҳқончилик қилиш учун сургун қилинган. Шунга қарамасдан, замон ўзгариб, Дэн Сяопин ҳокимият тепасига келгач, оламдан ўтган, ўзидан олдинги салафи Мао Цзедун ҳақида «Унинг 70 фоиз иши адолатли, 30 фоизи эса хато эди» дея адолатли хулоса берган. То ҳануз Хитойдаги Мао Цзедун ҳақидаги қарашлар ўзгармади. Яъни унинг яхшиликлари қилган хатолари посангисини босиб кетади, деган қараш устувор.
Аксинча, Совет Иттифоқини қулатган, абгор қилган жиҳатнинг илдизи ҳам янги келган раҳбар ўзидан олдингисига лой чаплаши, бировининг қилган ишларини иккинчиси оёғини осмондан келтириб ташлашига бориб тақалади.
Хурсанд бўлганим — бизда Ислом Каримовнинг номи булғанмади. Аксинча, хотирасига ҳурмат бажо келтирилмоқда, номи абадийлаштирилди. Президент Шавкат Мирзиёевга қойил қолдим, мардлик қилди. Аслида бу бизнинг келажагимиз учун жуда яхши замин. Агар ўзим Ислом ака билан бирга ишлаган даврни мисол қилиб оладиган бўлсам (ҳар қалай, беш йил ёнма-ён ишлаганман), Ислом Каримовнинг Ўзбекистон учун қилган ишлари Мао Цзедундан ҳам кўра тош босади, яъни 80 га 20.
Изоҳ (0)