Бор-йўғи беш йил ичида Хитойнинг қолган ҳудудларини Тибет билан боғлайдиган 1150 километр узунликдаги темир йўл қурилди. Қурилиш ишларига 3,5 миллиард доллардан ортиқ маблағ сарфланди. Герметик вагонлар, ҳар бир йўловчи учун алоҳида кислородли ниқоблар, қорли чўққилар устида қад кўтарган ўнлаб станциялар магистралга ўзгачалик бағишлайди. Onliner денгиз сатҳидан 5 километр баландликдан ўтказилган ноёб темир йўлни қуришда қўл келган муҳандислик ечимлари ҳақида ҳикоя қилади.
1920 йиллар бошида Хитой инқилоби отаси Сунь Ятсен ўзининг «Хитойни қайта тиклаш режаси» номли дастурий нашрида мамлакат бўйлаб жами 100 000 километрлик темир йўллар қурилиши, магистраллардан бири Тибетга ўтказилиши лозимлигини таъкидлаган эди. Аммо баъзи сабабларга кўра миллат отасининг орзулари 1950 йиллардан, Мао Цзедун давридан амалга оширила бошланди.
Тибет пойтахти Лхасага борувчи темир йўл лойиҳаси 1960 йилда тасдиқланди, аммо «Катта сакраш» ислоҳотларидан кейинги қийинчиликлар уни яна қарийб 15 йилга унутишга мажбур қилди.
1974 йилда бўлажак магистралнинг Цинхай вилояти маркази бўлган Синин шаҳридан Голмудга қадар борадиган участкасини қуриш ишлари қайтадан бошланди. Ҳарбийлар ва маҳбуслар ҳашари натижасида 1979 йили, беш йиллик заҳматли меҳнатдан сўнг 814 километрлик темир йўл қурилди, аммо у орқали йўловчи ташиш 1984 йилдан бошланди.
Магистралнинг Лхасага қадар борадиган, баланд тоғлардан ўтадиган иккинчи участкаси мураккаб муҳандислик муаммоларининг ечилиши билан боғлиқ эди: қурувчилар абадий музликларда, кислород етишмовчилигида ишлаши, бунда Тибетнинг ноёб экотизимига зарар келтирмасликлари талаб қилинарди.
XXI аср бошларида мамлакат бу вазифани амалга ошириш учун етарли техник имкониятларга эга бўлди. Лхасага борадиган темир йўлнинг қурилиши Ғарбий Хитойни ривожлантириш дастурининг асосий қисмини ташкил қилди. Дастур мамлакатнинг ғарбий ва шарқий вилоятларида ривожланишдаги тафовутларни бартараф қилишга қаратилган эди. ХХР ҳукуматининг яна бир муҳим вазифаси 1950 йилдагина қайтадан назорат остига олинган Тибет мухторияти билан алоқаларни мустаҳкамлашдан иборат эди.
2000 йилда ХХР раиси Цзян Цзэмин тасдиқлаган дастурга кўра, янги темир йўлнинг умумий узунлиги 1142 километрни ташкил қилиши лозим эди. Бу участкада 45 станция ташкил қилинган бўлиб, улардан 38 таси хизмат кўрсатувчи персоналсиз, автоматик тарзда ишларди. Тибет магистрали Голмуддан бошлаб 2800 метр баландликдан Танг-Ла довонига қадар 5072 метрга кўтарилар, сўнг, Лхасага яқинлашиш асносида, яна 3642 метрга пасаяр эди.
Янги участканинг 80 фоизи ёки 960 километри денгиз сатҳидан 4000 метр баландликдаги тоғли туманлардан, 550 километри эса абадий музликлар ҳудудидан ўтарди.
Темир йўл қурилиши, юқорида айтилганидек, мамлакатни жиддий муҳандислик муаммоларига рўбарў қилди. Гап шундаки, абадий музликларнинг юқори қатлами ёзда қисқа муддатга эриб, кечиб ўтиш қийин бўлган ботқоқликка айланиши мумкин. Ернинг силжиши ва юмшаши йўлнинг барқарорлигига жиддий салбий таъсир ўтказади. Бу таҳдиднинг олдини олиш учун Цинхай—Тибет темир йўлининг лойиҳалаштирувчилари магистралнинг атроф-муҳитга таъсири ва бунинг аксини истисно қилувчи махсус схема ишлаб чиқишди.
Рельслар қум билан қопланган махсус чағиртошларга ётқизилди. Бу тўшамадан ҳаво айланишини таъминлаш учун қувурлар ўтказилиб, нишаблари қуёш нурини қайтарадиган металл билан ёпилди. Алоҳида участкаларда суюқ азотга тўлдирилган қудуқлар ҳам яратилди. Буларнинг бари йўл остидаги тўшамани музлатиб қўйди, негаки абадий музлик қатламининг эриб, йўлни силжитиб юборишига монелик қиладиган тизим ҳосил қилинди.
Қурилиш ҳудудларидаги паст-баландликларни енгиб ўтиш учун йўлнинг катта қисми эстакадаларга ётқизилди. 1142 километрлик йўл бўйлаб жами 160 километрлик 675 кўприк яратилди. Эстакадаларнинг тиргаклари асоси абадий музлик ичкарисига мустаҳкамланган қозиқлардан иборатдир, бунинг натижаси ўлароқ музликнинг юқори қатлами ёз фаслида эриса ҳам, бу йўл конструкцияларига ҳеч қандай таъсир кўрсатмайди. Асос қозиқлар орасидаги масофа улар остидаги ҳавонинг эркин айланишига тўсқинлик қилмайди, бу темир йўлдан чиқадиган иссиқликнинг йўлга зиён етказишидан сақлайди.
Эстакадали участкаларнинг яна бир ютуғи – улар магистраль остидан маҳаллий фауна вакилларининг эркин ўтиб юришига тўсқинлик қилмайди. Шу тариқа, Тибет экотизимига келтирилиши мумкин бўлган салбий таъсир минимум даражага туширилди.
Ер юзасидаги тўшамалар устидан ўтадиган йўл участкалари тўлалигича панжаралар билан ўраб олинди, жониворларнинг ўтиб-қайтиши учун эса уларнинг остидан туннеллар, устидан кўприклар қурилди.
Қурилиш ишларининг якунланиши билан Тибет магистрали бир йўла бир қанча рекордларни янгилади. Жумладан, Голмуддан 350 километр нарида 4900 метр баландликда дунёдаги энг баланд тоғли туннель қурилди. У Фэнхошан (Шамол вулқони туннели) номини олди.
Танг-Ла довонида жойлашган шу номдаги станция дунёдаги энг баланд тоғли темир йўл станцияси деб топилди. Уни ўраб турган тоғлар тепаликка ўхшаб кўринади, лекин бу алдоқчи таассуротдир. Аслида Танг-Ла магистралнинг энг баланд нуқтасидан (5072 метр) 4 метр пастроқда, денгиз сатҳидан 5068 метр баландликда жойлашган.
Станция Сининдан туриб бошқарилади. Танг-Ла яқинида ҳеч қандай аҳоли яшайдиган пункт йўқ, шунга қарамай, бу ерда рекордчи станцияга муносиб йирик вокзал қурилди.
Кўп ҳолларда вокзалга келганда вагон эшиклари ҳам очилмайди. Бу ҳудудда атмосфера босими денгиз сатҳидан стандарт баландликдаги пасттекислик ҳудудларига нисбатан 35–40 фоизни ташкил қилади, бу инсонлар соғлиғига хавф солиши мумкин.
Тоғли ҳудудлардан поездда ўтиш йўловчиларда илиқ таассуротлар қолдириши учун Цинхай—Тибет магистрали учун махсус состав ишлаб чиқилди. АҚШнинг General Electric компанияси магистраль учун NJ2 тепловозларини ишлаб чиқди. Улар тоғли ҳудудларда ишлаш учун модификация қилинган бўлиб, 5100 от кучига эгадир. Локомотивлар 15 вагонли составда тезликни 120 км/соатга етказиши мумкин. Абадий музликларда тезлик 100 км/соатдан ошмаслиги керак.
Вагонлар Канаданинг Bombardier компаниясига тегишли заводларда, жами 361 дона (308 оддий ва 53 туристик). Уларнинг бари герметизация қилинган, ичкарида кислород босими стандартга яқин даражада ушлаб турилади.
Шунга қарамай, баъзи йўловчилар барибир кислород етишмовчилиги билан боғлиқ тоғ касалига чалиниб туради. Бунинг олдини олиш учун ҳар бир ўрин индивидуал кислород найчалари билан таъминланди. Вагон деразалари ойнасининг махсус тонировка билан қопланиши йўловчиларни қуёш радиациясидан асрайди.
Стандарт вагонларда ўринлар уч тоифага бўлинади: оддий, плацкарт ва купе. Бундан ташқари, поездларда ресторан вагонлар мавжуд.
Магистралнинг ўтказиш қуввати суткасига саккиз жуфт йўловчи поездидан иборат. Айни пайтда Лхаса нафақат қўшни Синин, балки Пекин ва Шанхай билан ҳам боғланган. Пекин — Лхаса экспресси 44 соат йўл юради. Чипта нархи 125 (плацкарт) ёки 200 (купе) долларни ташкил қилади.
Цинхай—Тибет темир йўлининг қурилиши 2001 йилда бошланди. Ўшанда 20 000 ишчи Голмуддан ва Лхасадан бир пайтнинг ўзида магистраль ётқизишни бошлади. Улар 5 йил ичида бу вазифанинг уддасидан чиқди, барча харажатлар 3,68 миллиард долларни ташкил қилди. Расмий маълумотларга кўра, шароитнинг ноқулайлигига қарамай, иш жараёнида ҳалокатлар содир бўлмаган, бирорта ишчи қурбон бўлмаган.
7 йил ичида йўлдан 63 миллиондан ортиқ йўловчи ва 300 миллион тоннадан ортиқ юк ўтди. Йиллик йўловчи ташиш кўрсаткичлари 2006 йилда 6,5 миллион кишини ташкил этган бўлса, 2012 йилда 11 миллион кишига етди. Йиллик юк ташиш кўрсаткичлари 2006 йилда 25 миллион тоннани, 2012 йилда 56 миллион тоннани ташкил қилди. Бу сонлардан янги темир йўл Тибет мухторияти ва қўшни Цинхай вилоятининг иқтисодий ривожланиш суръатларини ошириб борганини англатади.
Бундан ташқари, Тибетга юк етказиш харажатлари бирмунча камайди. Туризм соҳасининг ривожланишига ҳам жиддий туртки берилди. Шу билан бирга, Тибетга бориш учун ҳалигача махсус рухсатнома талаб қилинади, акс ҳолда поездга чиқиб бўлмайди. Бу Хитой ҳукумати ҳанузгача Тибет айирмачиларидан ҳадикдалигини кўрсатади.
Айрим сиёсатчиларнинг фикрича, Цинхай—Тибет темир йўл магистрали Хитой томонидан Тибет мухториятининг мустамлака қилинишида навбатдаги бир босқич, холос. Айни пайтда, лойиҳа минтақанинг табиий бойликларини осон ўзлаштиришда ҳам қўл келади. Геологлар Тибетнинг тоғли ҳудудларидан мис, қўрғошин, рух конларини, тез суръатларда ривожланаётган Хитой саноатига зарур бўлган бошқа ресурсларни аниқлаган. Экологлар, ўз навбатида, инфраструктура имкониятларининг туғилиши ХХР ҳукуматини мазкур конларни ўзлаштиришга чорлашидан, бу эса минтақанинг нозик экотизимига жиддий зиён келтиришидан хавотирда.
Шунга қарамай, Тибет аҳолиси ҳозирча мамлакатнинг яхши ривожланган шарқий ҳудудларига осонликча етиб олиш имконияти туғилганидан хурсанд.
Изоҳ (0)