O‘zbekistonning moliyaviy tizimi so‘nggi yillarda o‘sish va islohotlar yo‘lida muayyan yutuqlarga erishdi, biroq muammolar hanuzgacha mavjud — xususan, davlatga qarashli banklarning ustun mavqei, to‘liq ochib berilmagan kredit xavflari va tartibga solishdagi bo‘shliqlar bunga misol bo‘la oladi. Bu xulosalar Xalqaro valyuta jamg‘armasining (XVJ) Jahon banki bilan hamkorlikda O‘zbekistonda ilk bor o‘tkazgan Moliyaviy sektor baholash dasturi (FSAP) natijalarida qayd etilgan.
Islohotlar sur’ati: umidli start
2017-yildan beri O‘zbekiston bir qator muhim islohotlarni amalga oshirdi. Valyuta kurslari birlashtirildi (bank va “qora bozor” narxi tenglashtirildi — “Daryo” izohi), narxlar bozor tamoyillariga o‘tkazildi, banklar va markaziy bank to‘g‘risidagi yangi qonunlar qabul qilindi. 2023–2024 yillarda uchta davlat banki xususiylashtirildi, yana to‘rttasi navbatda turibdi.
Sektor hajmida ulkan o‘sish kuzatildi – moliyaviy tizim aktivlari 2017-yildan beri 9 baravar oshdi, kreditlar YIMga nisbatan 52,9 foizga yetdi. Aholiga berilayotgan kreditlar ko‘paydi, dollarlashuv esa asta-sekin kamaymoqda.
Davlat ustunligi — asosiy muammo
Ammo bu o‘sish fonida moliyaviy sektor hanuz davlatga tayanadi. 9 ta davlat banki tizimdagi aktivlarning 60% dan ortig‘ini nazorat qiladi. Eng xavflisi – yo‘naltirilgan va imtiyozli kreditlar hanuz amalda. 2024-yil oxirida ular jami kreditlarning 24 foizini tashkil etdi (2020-yilda 39% edi).
Bu kreditlar iqtisodiy resurslar samaradorligini pasaytiradi. 2017–2023-yillar oralig‘ida davlat bu banklarni 5,8 mlrd dollarga teng kapital bilan qo‘llab-quvvatladi (YIMning 5 foizi).
Kredit sifati va yashirin xatarlar
Rasmiy statistikada muammoli kreditlar (NPL) darajasi 4% deb ko‘rsatilgan bo‘lsa-da, Xalqaro moliyaviy hisobot standartlari (IFRS) bo‘yicha bu ko‘rsatkich 7,8% ni tashkil etadi. Substandart kreditlar, ayniqsa, davlatga tegishli tijorat banklarida 21,5% gacha yetgan. Eng yirik 10 ta qarzdorning umumiy kreditlari miqdori bank kapitalining 142 foizini tashkil etadi.
Stress-test natijalariga ko‘ra, og‘ir iqtisodiy sharoitlarda banklar tizimining kapital yetarlilik darajasi (CAR) belgilangan minimum 13% dan, 9,9% gacha kamayishi mumkin. Agar banklarning aktiv sifati (ya’ni kreditlarning haqiqiy xavf darajasi) to‘g‘ri baholansa, bu ko‘rsatkich yanada pasayib, 7,7% ga tushadi. Bunday holatda bank tizimi umumiy hisobda 79 trillion so‘mlik kapital tanqisligiga duch keladi, bu esa mamlakat yalpi ichki mahsulotining 3,6 foiziga teng.
Banklarda valyuta xavfi ham sezilarli darajada baland — korxonalarga berilayotgan xorijiy valyutadagi kreditlar (masalan, dollar kreditlari) ko‘plab hollarda tegishli darajada himoyalanmagan. Ya’ni, bu korxonalar daromadlarini asosan so‘mda topadi, lekin qarzini dollarda to‘lashi kerak bo‘ladi. Agar dollar kursi oshsa, ularning qarzni qaytarish qobiliyati sezilarli darajada yomonlashadi — korxonalarga berilayotgan dollar kreditlari yetarlicha xedj qilinmagan.
Likvidlik va inqirozga tayyorgarlik: muvozanat nozikligicha qolmoqda
Hozirda bank tizimining likvidlik holati barqaror ko‘rinadi, biroq ba’zi banklarda depozitlar tor doiradagi yirik mijozlarga tayanadi. Bu esa kutilmagan mablag‘ chiqimlari yuz bersa, likvidlik inqirozini keltirib chiqarishi mumkin.
2025-yilda yangilangan depozit sug‘urtasi tizimi hali to‘liq ishga tushmagan, ayniqsa yuridik shaxslar omonatlari bo‘yicha. Bundan tashqari, favqulodda likvidlik yordami (ELA) va erta aralashuv mexanizmlari uchun zarur bo‘lgan institutlar va huquqiy asoslar hanuz yetarli darajada shakllanmagan.
Shu sababli, tizim yuzaki barqarorlikka ega bo‘lsa-da, real inqiroz holatlariga qarshi to‘liq tayyor emas.
Nima qilish kerak?
XVJ O‘zbekiston moliyaviy sektori barqarorligini saqlash uchun quyidagilarni tavsiya qilmoqda:
Banklarni tugatish to‘g‘risidagi qonunni (BRLL) qabul qilish.
Moliyaviy barqarorlik kengashini tashkil etish.
Yo‘naltirilgan va imtiyozli kreditlarni bosqichma-bosqich tugatish.
Markaziy bank mustaqilligini kuchaytirish.
Aktivlar sifati bo‘yicha aniq hisobot berish va davlat banklaridagi tijorat va subsidiyalangan kreditlarni ajratib ko‘rsatish.
Xulosa: Uzoq muddatli va mustahkam o‘zgarishlar sari yo‘l
O‘zbekiston moliyaviy sektori tashqi zarbalarga dosh bera oldi, ammo yashirin muammolar — davlatga tayanish, shaffof bo‘lmagan kredit amaliyotlari — jiddiy xatar bo‘lib qolmoqda. Bugun bu tizimni demontaj qilish emas, balki uni shaffof, hisobdor va bozorga mos shaklga keltirish muhim.
Agar siyosiy iroda va institutsional intizom davom etsa, O‘zbekiston moliyaviy sektori haqiqiy barqaror o‘sish omiliga aylanishi mumkin.
Izoh (0)