Markaziy Osiyo: tanazzulga yuz tutayotgan Rossiya uchun so‘nggi tayanchmi?

Kuni kecha Minnesota universitetining siyosatshunoslik fanlari nomzodi va Toshkentdagi Progressiv islohotlar markazi siyosatshunosi Otabek Akromovning E-International relations saytida Rossiyaning Markaziy Osiyo davlatlari bilan yuritgan siyosatiga bag‘ishlangan maqolasi chop etildi.

Muallif siyosiy maqolada Rossiyaning MO davlatlari bilan aloqalari hamda Moskvaning mintaqadagi ahamiyatiga to‘xtalgan. Xususan, 2022-yil iyun oyidagi Sankt-Peterburg xalqaro iqtisodiy forumida Qozog‘iston prezidenti Qosim-Jo‘mart To‘qayev Qozog‘iston Tayvan, Kosovo, Janubiy Osetiya, Abxaziya, Lugansk va Donetsk kabi kvazidavlat hududlarni tan olmasligini eslagan.

“O‘sha yilning oktyabr oyida MDHning Ostona sammitida Tojikiston prezidenti Imomali Rahmon bevosita Vladimir Putinga murojaat qilib, “Biz asosiy strategik hamkorimiz (Rossiya) manfaatlarini doimo hurmat qilib kelganmiz va xuddi shunday munosabatni talab qilamiz” degan. Rossiyaning ishonchli hamkori hisoblangan Markaziy Osiyo mintaqasi rahbarlarining bu jasoratini nima bilan asoslash mumkin?”

Muallifning fikricha, Moskvaning mintaqadagi obro‘si zaiflashishi Rossiyaning Ukrainaga bostirib kirishi bilan boshlangan. Shuningdek, ishonchsizlik va Rossiya obro‘-e’tiborining pasayishiga asosiy sabab — bu mintaqadagi buyuk hokimiyat maqomidan muntazam ravishda foydalangani va uni suiiste’mol qilganidir.

Sovuq urushdan keyin Rossiya katta hududga ega bo‘lsa-da, zaif davlat sifatida ko‘rindi. Putin boshqaruvida esa Rossiya o‘zining buyuk davlat maqomini tikladi, bu jarayon uning 2007-yilda Myunxendagi nutqida ramziy aks etdi. Rossiya Amerikaning global siyosatiga va demokratiyani targ‘ib qilishiga qarshi turib, postsovet hududida, ayniqsa, rangli inqiloblar paytida o‘z siyosatini mustahkamladi. G‘arbning inson huquqlari bo‘yicha sanksiyalariga qaramay, Rossiya Markaziy Osiyodagi avtoritar rejimlarni qo‘llab-quvvatladi. Bu jarayon O‘zbekistonning 2005-yilda Kollektiv Xavfsizlik Shartnomasi Tashkilotiga qo‘shilishi bilan yakunlandi.

Rossiya Markaziy Osiyoda muhim strategik masalalarda yetakchi rol o‘ynadi, harbiy bazalar joylashtirdi va G‘arb bilan aloqalarni diqqat bilan kuzatdi. Mintaqa davlatlari xalqaro tashkilotlarda Rossiyani qo‘llab-quvvatladi. Shuningdek, Moskva rus tili va madaniyatini targ‘ib qildi, gaz quvurlari va savdo yo‘llarini nazorat qildi, markaziy osiyolik muhojirlar uchun asosiy manzilga aylandi.

Rossiya mintaqadagi kuchini namoyish etib, Yevrosiyo iqtisodiy ittifoqi orqali geosiyosiy maqsadlarini ilgari surdi. Garchi ittifoq tovarlarning erkin harakatini ta’minlashni maqsad qilgan bo‘lsa-da, Moskva bu tamoyillarni o‘ziga qulay paytda buzdi. Shuningdek, Rossiya Markaziy Osiyo davlatlariga immigratsiyaga qarshi siyosatni siyosiy bosim sifatida qo‘llab, mintaqa muhojirlariga nisbatan ksenofobiya va irqchilikni kuchaytirdi, bu esa aholi orasida Rossiyaga salbiy munosabatlarni keskin ko‘payishiga olib keldi.

Rossiya SSSRdan meros qolgan iqtisodiy va strategik ustunliklarini Markaziy Osiyoga qarshi ishlatdi. Mintaqaning asosiy transport va energiya yo‘llari Rossiya orqali o‘tishi Moskvaga siyosiy imtiyozlar olishda strategik ustunlik berdi. Rossiya savdo va gaz quvurlarini diversifikatsiya qilish hamda Markaziy Osiyo davlatlari o‘rtasidagi integratsiya jarayonlarini buzishga harakat qildi.

Muallifning ta’kidlashicha, Rossiyaning bosqinchi siyosatlari Kremlga bo‘lgan ishonchni yo‘qotishga olib keldi. Qoidalarga asoslangan tartib o‘rniga, Rossiya savdo va energetika vositalarini siyosiy qurol sifatida ishlatdi. Markaziy Osiyo davlatlari gaz quvurlarini diversifikatsiya qilishda Xitoy bilan hamkorlik qilar ekan, Rossiya Xitoyning mintaqadagi ta’siriga qarshi kurashdi. Rossiyaning Ukrainaga aralashuvi uning mavqeyini yanada zaiflashtirib, Markaziy Osiyo uchun muqobil savdo yo‘llari izlash imkonini yaratdi.

Markaziy Osiyoda faol ilgari surilayotgan asosiy loyihalardan biri bu “O‘rta koridor” savdo yo‘li. Mazkur tashabbus Xitoyni Rossiya orqali Yevropa bozorlari bilan bog‘laydigan Rossiyaning shimoliy koridoriga muqobil sifatida ko‘rilmoqda. Bundan farqli o‘laroq, “O‘rta koridor” Xitoydan Yevropaga Markaziy Osiyo va Kavkaz orqali yuk tashishni osonlashtiradigan multimodal quruqlik va dengiz transporti yo‘nalishi hamdir. 4250 km dan ortiq temiryo‘l va 500 km dengiz yo‘llarini o‘z ichiga olgan bu yo‘l Rossiyaning Shimoliy koridoridan 2000 km qisqaroqdir. Qolaversa, Qozog‘iston Ozarbayjon bilan shartnoma asosida Boku— Tbilisi— Jayhan neft quvuri orqali Rossiya hududidan tashqarida neft eksportini oshirmoqda. Ushbu muqobil yo‘llar, ayniqsa, Rossiyaning Ukrainaga bostirib kirishi munosabati bilan muhim ahamiyat kasb etmoqda.

Rossiya nufuzining zaiflashishi Markaziy Osiyo respublikalari o‘rtasidagi hamkorlik va G‘arb bilan aloqalarning rivojlanishida aks etmoqda. 2018-yildan boshlab ular tashqi kuchlar ishtirokisiz har yili Markaziy Osiyo sammitini o‘tkazmoqda. 2024-yilda mintaqaning umumiy tashqi savdosi 220 milliard dollarga yetib, ikki baravarga oshdi. MO davlatlari Rossiya yoki Xitoysiz ilk bor harbiy mashg‘ulotlar o‘tkazdi va Moskva ta’sirini kamaytirishga qaratilgan chora-tadbirlarni kuchaytirmoqda, ba’zilari Rossiya tashviqot kanallarini yopmoqda.

Markaziy Osiyoda mintaqaviylikni rivojlantirishda tashqi kuchlar ham o‘z rolini o‘ynamoqda.  AQSHning 2019—2025-yillarga mo‘ljallangan Markaziy Osiyo bo‘yicha yangi strategiyasining imzolanishi va Jo Baydenning Nyu Yorkdagi C5+1 sammitidagi ishtiroki bilan AQSHning mintaqa siyosatidagi o‘rni qayta tiklandi. Yaqinda Olmaotada bo‘lib o‘tgan B5+1 biznes forumi Vashingtonning mintaqaviy aloqalarni qo‘llab-quvvatlashga bel bog‘laganligining isbotidir. Ittifoqchilar Amerikaning mintaqadagi harakatlarini yanada kuchaytirmoqda. Yevropa Ittifoqi yaqinda “O‘rta koridor” loyihasiga 10 milliard yevro miqdoridagi investitsiyani e’lon qildi. Shu bilan birga, Yaponiya bosh vaziri Fumio Kisida savdo yo‘llarini yo‘lga qo‘yish va davlatlar o‘rtasidagi almashinuvni rivojlantirish uchun Markaziy Osiyoga yordam paketini taklif qildi. Rossiya ta’siriga qarshi mahalliy davlatlar suvereniteti va mustaqilligini mustahkamlashga qaratilgan muqobil vakolatlarning mavjudligi Moskvaning Markaziy Osiyodagi eksklyuziv mavqeyi pasayib ketganidan dalolat beradi.

O‘rta Osiyo bir paytlar ko‘p sohalarda Rossiyaga qattiq qaram bo‘lgan, ammo bu o‘zgarmoqda. Yevropa bozorining katta qismini yo‘qotgan “Gazprom” tabiiy gazni turli yo‘nalishlarga, jumladan, Markaziy Osiyoga eksport qilish uchun yangi imkoniyatlar izlamoqda. Natijada, avvallari Rossiyani gaz bilan ta’minlagan “Markaziy Osiyo – Markaz” quvuri endi Rossiya gazini O‘zbekiston va Qozog‘istonga sotishga yo‘naltirildi. AQSH va YI tomonidan joriy qilingan iqtisodiy sanksiyalar va boshqa cheklovlar tufayli Moskva reeksport markazi sifatida Markaziy Osiyoning ayrim mamlakatlari bozorlariga tayanishi Rossiyaning mintaqaga qaramligini oshirdi.

Muallifning fikricha, Markaziy Osiyodan Rossiyaga migratsiya qisqarishi kuzatilmoqda. 2024-yil aprelidan beri Sankt-Peterburgda Tojikistondan ish qidirayotganlar soni 60 foizga, O‘zbekistonlik muhojirlar soni esa 40 foizga kamaygan. Bundan tashqari, Rossiyada ishlayotgan o‘zbekistonlik muhojirlarning pul o‘tkazmalari hajmi pasaygan. 2024-yilning birinchi yarmida AQSH, Germaniya, Janubiy Koreya va Polshada mehnat qilayotgan migrantlar pul o‘tkazmalari hisobiga O‘zbekistonga o‘tkazmalar hajmi 25 foizga oshib, 6,5 milliard dollarni tashkil etgan edi.

“Zamonaviy Rossiya tashqi siyosatining asosiy yo‘nalishi Ukrainaga keng ko‘lamli bosqinidan keyin boshlangan xalqaro izolyatsiyani yumshatish yo‘llarini izlashdir. Ushbu sa’y-harakatlarning bir qismi sifatida Rossiya butun dunyoga va o‘z aholisiga hali ham ‘do‘st mamlakatlar’ borligini ko‘rsatishga intilmoqda”, deydi Akromov.

Shu maqsadda Rossiya propagandasi Markaziy Osiyo respublikalarini Rossiyaning Ukrainadagi harbiy amaliyotlarini qo‘llab-quvvatlovchi sifatida ko‘rsatishga harakat qiladi. Biroq, bu davlatlar ko‘pincha tegishli ovoz berishda betaraf qoladi yoki umuman qatnashmaydi.

Shunday qilib, Ukrainadagi urush davom etar ekan, Moskvaning mintaqadagi ahamiyati asta-sekin kamaymoqda. Albatta, kattaligi va geografik jihatdan yaqinligi tufayli Rossiya doimo Markaziy Osiyo faoliyatida asosiy ishtirokchi bo‘lib qoladi.

“Markaziy Osiyoning markazdan qochish tendensiyalari, jumladan, Rossiyaning siyosiy jihatdan qo‘llab-quvvatlamayotgani, mintaqa ichidagi hamkorlik faollashgani, muqobil energiya manbalarini izlash yuqoridagilarga ishoradir. Shunga qaramay, G‘arb Markaziy Osiyo davlatlari suverenitetini mustahkamlash tarafdori bo‘ladimi yoki yo‘qmi, bu noaniqligicha qolmoqda”, deya xulosa qilgan siyosatshunos.