Qamishlar orasidagi moviy kitob
Jizzaxning eng issiq nuqtalarida sholi ekardik. Sahar mardonlab dadam bilan dalaga chiqib ketardik: kun isisa, ish unmaydi, derdi.
Sho‘r va oyoq bossang, tizzangga qadar “yamlaydigan” tuproq, pol ichidagi oftob urib, ilimiliq bo‘lib qolgan suv, o‘sha suvdagi allambalo qurtlar, qamish o‘rayotgan mahal to‘satdan quyoshda yaltiragan sovuq tanasiga duch kelib qolishing mumkin bo‘lgan kulrang tusli ilonlar, sariq xolli, men avval sira ko‘rmagan o‘rgimchaklar, ufq qorayishi bilan ikki oylik chaqaloqning big‘illab yig‘lagan ovozi kabi uvullaydigan chiyabo‘rilar – hamma-hammasini juda yaxshi eslayman. Pishiq qurilgan chaylamiz esa u joylarda koshonaning o‘zginasi edi. Undan ham maroqlisi, to‘rt-beshta taxta ustiga yoyilgan (adashmasam, qo‘y junidan tayyorlangandi, uxlagan payt o‘rgimchak va shunga o‘xshash qumursqalar kelmasligi uchun) eski palosga cho‘zilib, sarg‘ayib, pichoqdek keskir bo‘lib ketgan qamishlar orasidagi ko‘kimtir kitobni har tush payti o‘rtacha o‘n betdan varaqlash ishtiyoqi o‘zgacha zavq berar edi.
Bu Jek Londonning oxirgi 100 sahifasi yo‘qolgan (chala-chulpa yulib olingan) “Martin Iden” romani edi. Albatta, yangi nashrdan chiqqan kitobini sotib olish mumkin edi, biroq Ruf va Martinning keyingi qarorlari haqida o‘quvchining o‘zi “fol ochishga” – tahlil qilishga urinib ko‘rishi o‘sha paytlar men uchun juda qiziq tuyulgan.
Foto: “Кinoruim”
Asar haqida qisqacha
“Martin Iden” romani zabardast yozuvchi Jek Londonning qalamiga mansub bo‘lib, 1909-yilda Macmillan Company nashriyotida ilk bor kitob holida nashr etilgan.
Roman asosida turli yillar davomida ko‘plab filmlar suratga olingan: 1914-yilda ilk bor ekranlashtirilgan ushbu asar 2019-yili italiyalik rejissor Petro Marchelloning shu nomdagi filmi bilan yakunlangan. (Hozircha)
Londonning “Martin Iden”ga qo‘ygan asosiy g‘oyasi shundaki, halol va yaxshi odam burjua jamiyatining bo‘g‘iq muhitida yashay olmaydi va dastlab uni o‘ziga jalb qilgan qadriyatlar bir manzilda unga shunchalik begona hamda arzimas bo‘lib qoladiki, bu narsa oxiri chuqur tushkunlikka olib keladi.
Eng sodda spoyler (tahlili bilan)
Martin Iden – badavlat advokatning o‘g‘lini tajovuzdan qutqarib qolgan 21 yashar yigit. Bu mardligi unga burjua jamiyati eshiklarini ochadi. Bir kuni to‘pori dengizchini asilzodalar mehmonga taklif qiladi. Xonadon egalarining bir-biriga nisbatan nafis muomalasi, so‘zlashuv madaniyati, ilm-fan bo‘yicha qizg‘in suhbatlari, yashash tarzidagi nazokati Martinda o‘zgacha taassurot qoldiradi. Ayniqsa, u yerda Ruf ismli yosh universitet talabasi, hayotni faqat kitoblar orqaligina biladigan qiz bilan tanishadi. Uni ko‘rgandan so‘ng Martin o‘zi uchun ikki narsani hal qilib oladi: qizning muhabbatiga erishish va buni ilm orqali amalga oshirish. Janubiy dengizlar bo‘ylab ko‘p sayohatlarda bo‘lgan oddiy dengizchi Rufga va u yashaydigan olamga sehrlanib qolganini his qiladi.
Xonadonga bir necha bor tashrifi va maftunkor qiz bilan kechgan dilbar suhbatlari qahramonimizning hayotida keskin burilish yasaydi. Endi Martinda bilim olish, asilzodalar oldida obro‘li bo‘lish, eng muhimi, Rufga yetishish istagi ichida alanga oladi. U turli xil kitoblarni o‘qiy boshlaydi. Kutubxonaga to‘xtovsiz qatnaydi. Matroslik safariga ham faqatgina pul zarur mahali chiqadi. Mutolaa jarayoni Idenga yana bir g‘aroyib orzu – yozuvchi bo‘lish orzusi paydo bo‘lishiga turtki beradi. Bir qancha hikoya va qissalar yozib, gazeta va jurnallarga jo‘natadi. Vaqt o‘tgan sari uning yozgan, ammo hech bir nashrga qabul qilinmagan materiallarining sanog‘iga yetib bo‘lmay qoladi.
Bu orada u Rufning qalbini zabt etadi, dengizdagi safarlarni esa butkul yig‘ishtirib qo‘yadi. Oqibatda o‘ta nochor holatga tushib qoladi, hayotini faqat moddiy manfaat ipiga bog‘lagan pochchasi sabab opasining uyidan ketib, serfarzand ayolning ijara uyida ijarachi bo‘lib yashay boshlaydi. Uning holi shu darajaga yetadiki, kunlab och yuradi, bor-budini garovga beradi va ko‘chadagi har bir baqqoldan qarzdor bo‘lib ketadi. Ammo Martin o‘zining maqsadidan bir soniya bo‘lsin kechishni xayoliga ham keltirmaydi. Yozaveradi. Bor alamini, g‘ussasini qog‘ozdan, siyohdan oladi. Kalondimog‘ Ruf esa uni tashlab ketadi, pochchalarining tazyiqi bilan opalari ham undan yuz o‘giradi. Iden butunlay yolg‘izlanib qoladi.
Nihoyat unga omad kulib boqadi: sillasi qurib yozgan bitta asari kutilmagan tarzda ommalashib ketadi. Bu muvaffaqiyatdan so‘ng ilgari Martinning asarlarini rad qilib yuborgan gazeta va jurnallar endi turli iltimosnomalar yuborib, katta mablag‘ evaziga uning materiallarini so‘ray boshlaydi. Oddiy narsalarni orzu qilib yuradigan matroschi yigit endi badavlat, mashhur, obro‘li shaxsga aylanadi.
Asarning asosiy g‘oyasi ayni shu evrilishdan boshlanadi. Undan yuz o‘girgan, doim kamsitgan, haqorat qilgan insonlar, hatto Rufning oilasi ham mashhur yozuvchiga nisbatan munosabatini keskin o‘zgartiradi. Bezbetlarcha uni ovqatlanishga, ziyofatlarga, bazmlarga taklif qila boshlashadi. Aynan shu narsa Idenning ko‘ngliga og‘ir botadi va u bu ikkiyuzlamachilikka to‘yingan jamiyatdan bezib qoladi.
Chorasiz yurgan chog‘ida bir burda non bermagan, uning va yozuvchilik orzusining ustidan kulgan, eshiklarini yuziga yopgan kimsalarning endigi mehribonchiliklari, tavozelari tobora uni bo‘g‘ib boradi. Og‘ir kunida qo‘lidan kelgan darajada yordami teggan sanoqli insonlarning orzusini amalga oshiradi va bu orqali yaxshilik javobsiz qolmasligini isbotlaydi. Uning taqdiri fojiali yakun topadi. Qalbi soxtaliklarga bardosh berolmaydi va bu ahmoqona jamiyat va yuzakilik asosiga qurilgan hayotni tark etishga qasd qiladi...
Xulosa o‘rnida
… Dalli tug‘yon,
Alamkor bir his
Sig‘dirmadi uni jahonga.
Masxaraboz hayot,
Didsiz qiz,
Molparast qiz tig‘ sanchdi unga.
Olchoq mulkdor,
Johil noshirlar
Qaydan bilsin – nedir ehtiros.
Ular-chun zavq – so‘qqabosh lobar
Mansab
Va pul atalmish qog‘oz...
A. Obidjon
Martin Iden – dilga tugilgan orzu, ko‘zlangan maqsad va muvaffaqiyatga erishish yo‘li qanchalar murakkab va og‘ir bo‘lishi tasvirlab berilgan o‘ta realistik roman. Uni ikkita katta qismga bo‘lish mumkin: asar protagonistining shon-shuhratga erishguniga qadar bo‘lgan umri va undan keyin inqirozga yuz tutgan hayoti haqida hikoya qilinadigan qismi.
Martin jamiyat aslida buyuklikni va haqiqiy iste’dodni anglay olish darajasida emasligini, uni va unga o‘xshagan talantlarni faqat ozchilik qabul qilishini tushunib yetganda, o‘zi bir paytlar ixlos qilgan yuqori tabaqa kishilarining ko‘pi ham aslida yaramas va tor fikrli ekanligini anglaganda o‘zining maqsad marrasini yo‘qotib qo‘yadi. Tayanch nuqtasi yo‘qolgan odam esa muvozanatsizlikka duchor bo‘ladi. E’tiqodi singan odamning qayg‘usi kabi og‘ir qayg‘u yo‘q o‘zi aslida.
Agar sevardi degan so‘zning o‘zi kifoya qiladigan bo‘lsa, Martin Rufni chindan sevardi. Shu bilan birgalikda Ruf ham Martinni yoqtirardi. Ammo qizga taqdim etilgan tarbiya, uning ijtimoiy holati va yoshlikdan miyasiga singdirilgan qoidalari uning muhabbati bemanfaat-u benazir bo‘lishiga to‘sqinlik qildi. Bu narsalarni Martin keragidan ortiq hashamatga burkangan narsalarni tanqid qilganida Rufning bunga munosabatini ko‘riboq, hammasini tushunib yetgandi. Bu tanqidlarga Ruf e’tiroz bildiradi. Martin anglaydiki, Ruf va Rufning tabaqasidagi ko‘plab insonlar shu paytgacha o‘zlari yoxud jamiyat taraqqiyoti uchun emas, obro‘-e’tibor, avomdan yuqoriroq turish uchun ilm o‘rgangan. Shu sabab oliygohlarni bitirgan, shu sabab ular tom-tom kitoblarning avra-astarini chiqargan.
Kazo-kazolar davrasida aqlli luqma tashlab qo‘yish orzusida yillarini eng zerikarli hamda keraksiz kitoblar mutolaasida boy bergan. Shunda ham shaxsiy fikrga ega bo‘lmay, asilzodalardan qay biri kimnidir olqishlasa, olqishlab, tanqid qilsa, tanqid qilib yuravergan. (Unchalik notanish bo‘lmagan holat, to‘g‘rimi?)
Martin Ruf uchun butun hayotini o‘zgartirdi, u kabi o‘qimishli bo‘lishi, kiborlar davrasida erkin muloqot qilishi, ular kabi yashashi, fikrlashi uchun soatlarini qurbon qilib tinmasdan o‘qidi, izlandi, o‘rgandi. Holbuki, Rufdan oldin bunday hayot uni zarracha qiziqtirmas edi. To‘g‘ri, oldin ham tez-tez kitob o‘qir, adabiyotga qiziqardi. Lekin endi Ruf uchun, u va uning oilasiga munosib bo‘lish uchun hayotida burilish yasashga bel bog‘lagandi. Ammo Ruf Martindan o‘zligini o‘zgartirishni so‘ragan edi.
Asardan iqtiboslar
– Ular uchun tahririyatda aziyat chekib mehnat qilish va taqdirlari jurnalning tarqalishiga hamda noshirning uddaburonligiga bog‘liq ekanligini eʼtirof etish ijod nash'asini surishdan ko‘ra ko‘ngilliroq deb o‘ylamang. Ular yozishga urinib ko‘rishgan, ammo muvaffaqiyatsizlikka uchraganlar.
– Lekin siz uzoq yashay olmaysiz! Chunki siz dengizga qaytishni istamayapsiz-ku! To o‘zingiz chirib yo‘q bo‘lib ketguningizgacha shu chirkin shaharlarda tentirab yuraverasiz.
– Muharrirlar, ularning yordamchilari, taqrizchilar, umuman, qo‘lyozmalarni o‘qiydiganlarning hammasi bir vaqtlar yozuvchi bo‘lishni orzu qilgan, ammo bo‘la olmagan odamlardir. Adabiyot taqdirini hal qilish huquqiga ega bo‘lgan, eng so‘nggi bosqichda turishi lozim bo‘lgan mana shu odamlar nimani chop qilish kerag-u, nimani chop qilish kerak emasligini hal qiladilar. Mana shu isteʼdodsiz o‘rtamiyona kishilar asarning originalligi va isteʼdodi haqida mulohaza yuritadilar. Ularning orqasida aynan shunday muvaffaqiyatsizlikka uchragan tanqidchilar turadilar.
– U bolalik chog‘idan miyasiga quyilgan, hammaga maʼlum bo‘lgan narsalar to‘g‘risida vaysaydi va lekin chinakam hayotdan qo‘rqadi. U sizni o‘zicha sevadi, Martin, ammo o‘zining ayanchli qoidalarini sizdan ko‘proq sevadi...
Qiziqarli faktlar
– XIX asr oxiridagi mashhur faylasuflar Fridrix Nitshe va Gerbert Spenser roman bosh qahramonining qarashlarini shakllantirishga katta ta’sir ko’rsatadi. Martin Idenning dunyoqarashi Spenser materializmi hamda Nitshe ratsionalizmi va etikasining o‘ziga xos qorishuvidan oziqlanganligini hisobga olsak, muallif qahramoniga ham o‘z tayanch nuqtasini singdirgan.
– Jek London Martin Iden singari o‘z joniga qasd qilgan.
– Roman yozilgach, “Martin Iden sindromi” degan tushuncha ham paydo bo‘ldi. Bu xohlagan narsangizga erishgandan so‘ng, vayronagarchilik qilishni, tez zerikib qolishni anglatadi. Bunday sindromga chalingan odamlar “qachondir keladigan” bir kun ichida baxtli bo‘lishlarini kutib, kelajakka umid bog‘lashadi. Aytish joizki, roman qahramoni tanlagan yo‘l singari natija ko‘pincha qayg‘uli yakunlanadi.
Azizbek Yusupov
Izoh (0)