Kovid deb nomlangan global falokat insoniyat uchun juda og‘ir keldi. So‘nggi yillardagi tibbiy statistika shuni ko‘rsatadiki, tanamiz nafaqat yangi infeksiyaga, balki izolyatsiyada yashash oqibatlariga ham o‘ta zaif. “Noviy ochag” nashri pandemiya asab tizimi, tishlar, ko‘zlar va boshqa tana a’zolarimizga qanday ta’sir qilgani haqida so‘nggi tadqiqot natijalari va mutaxassislar fikrlarini to‘pladi.
Ko‘zlarimiz
Ma’lumki, yurish va toza havoda sayr qilishning cheklanishi uzoqni yaxshi ko‘ra olmaslik yoki tibbiyot tilida aytilganidek miyopiya rivojlanish xavfini oshiradi. 2021-yilda JAMA Ophtalmology tibbiyot jurnali Xitoyning Feycheng okrugi aholisining ko‘z salomatligini o‘rganish natijalari to‘g‘risida maqola chop etdi. Tadqiqot mualliflari besh yil davomida (2015-yildan 2020-yilgacha) 10 ta boshlang‘ich maktabning 123 535 nafar o‘quvchisini kuzatdi va miyopiya holatlari ikki baravarga oshganini aniqladi. Shu bilan birga, 9 yoshdan 13 yoshgacha bo‘lgan bolalarda bunday kasallik kuzatilmadi. Kaliforniya universiteti Optometriya maktabining tibbiyot fanlari professori Mika Moyning fikricha, so‘nggi yillarda ishlaydigan o‘rta yoshli odamlarda ham ko‘rish yomonlashgan.
Irsiy omilga qo‘shimcha ravishda miyopiya rivojlanishida asosiy rolni ko‘zning zo‘riqishi, xususan, kam yorug‘lik sharoitida 20 santimetrdan kam masofada joylashgan narsalarni o‘qish yoki qarash o‘ynaydi.
Doktor Moyning so‘zlariga ko‘ra, ko‘pchilik karantinni kecha-yu kunduz televizor ekrani, noutbuk va telefon oldida o‘tkazdi. Ushbu turdagi vizual faoliyatning xavfi shundaki, bunday holatda shilliq qavatlar tabiiy yog‘lanishini yo‘qoladi, bu esa “quruq ko‘z sindromi” deb ataladigan holatga olib keladi.
Yana bir xavf omili — telefondan taraladigan moviy nur tufayli ko‘rishning pasayishiga olib keladi. Ma’lumki, bu spektrning nurlari to‘g‘ridan to‘g‘ri ko‘z shoh pardasiga qaratilgan bo‘lib, bu tasvirning xiralashishiga olib keladi. Moviy yorug‘lik shox parda hujayralariga ham salbiy ta’sir qiladi, shuning uchun telefonni sevuvchilar ko‘pincha quruq va tirnash xususiyati beruvchi simptomni boshdan kechiradi, bu keyinchalik quruq ko‘z sindromining rivojlanishiga va doimiy ravishda dori-darmonlarni qo‘llash zarurligiga olib keladi.
Ko‘zlaringizni asrash uchun 20-20-20 qoidasiga rioya qiling, ya’ni har 20 daqiqada sizdan 20 metr uzoqlikdagi obyektga 20 soniya davomida qarang. Iloji bo‘lsa, bir muddat toza havoga chiqing.
So‘nggi yillarda butun dunyo bo‘ylab mutaxassislar D vitaminining o‘tkir tanqisligi holatlari ortib borayotganini xavotirda, bu vitamin asosan quyosh ta’sirida paydo bo‘ladi. D vitamini immunitet tizimini saqlashda, miya va tana mushaklarining ishlashida, shuningdek, kalsiy va magniy kabi minerallarning so‘rilishida alohida rol o‘ynaydi. Tadqiqotlar D vitamini yetishmovchiligining depressiya rivojlanishi, suyak va mushak to‘qimalari tuzilishining yomonlashishi bilan bog‘liqligini tasdiqlaydi.
Ishda bo‘lsangiz, tanaffus qiling va balkonga chiqing — kamida o‘n besh daqiqa toza havodan nafas oling. Ratsioningizni D vitamini bilan boyiting. Asosiy mahsulot — losos va tuxum sarig‘idir.
Miyamiz
Inson miyasi har qanday sharoitga mo‘jizaviy tarzda moslashadi. Ammo ba’zi odamlar uchun ish muhitining o‘zgarishi va ijtimoiy izolyatsiya chidab bo‘lmas holat bo‘ldi. Pandemiya davrida bemorlar nevrologga murojaat qilgan umumiy shikoyatlar orasida diqqatni jamlay olmaslik, mehnat unumdorligining pasayishi, bosh og‘rig‘i va charchoq ko‘paygan. Mutaxassislar bunday holatlarni ijtimoiy signallarning to‘satdan yo‘qolishi bilan bog‘laydilar. Uzoq izolyatsiyadan so‘ng yana yuzma-yuz muloqotga qaytganimizda, bu ogohlantirishlarning to‘satdan qaytishi miyaga salbiy ta’sir qiladi.
Koronavirus pandemiyasi inson miyasida o‘tkazilgan eng katta tajribalardan biri bo‘ldi. Ijtimoiy izolyatsiya sharoitida oilaviy hayot ba’zilar uchun haqiqiy ne'matga aylandi, boshqalari uchun — ilgari mavjud bo‘lmagan muammolarni ochib beradi. Dunyoning ayrim mamlakatlarida pandemiya boshlanishi bilan ajralishlar va oilaviy zo‘ravonlik holatlari keskin oshganini eslash kifoya.Sem Ling, Boston universitetining psixologiya kafedrasi dotsenti
Tishlarimiz
Pandemiya davrida sezilarli darajada ta’sirlangan yana bir organ — tishlar. Tish kasalliklarining o‘sish sur’ati Templ universiteti qoshidagi Kornberg stomatologiya maktabi mutaxassislari tomonidan e’lon qilindi. Ularning so‘zlariga ko‘ra, karantin paytida tish kasalliklari sezilarli darajada yomonlashgan. Mutaxassislarning fikriga ko‘ra, tungi bruksizm (tish g‘ijirlatish) tufayli surunkali jag‘ og‘rig‘i holatlari ham tez-tez uchrab turadi. Uning paydo bo‘lishining sababi stress va ortiqcha ovqatlanishdir.
Ovqat hazm qilish tizimimiz
Ma’lumki, tananing barcha a’zolari va tizimlaridan tashqari, oshqozon-ichak trakti ham stressdan aziyat chekadi. Shimoliy Karolina universiteti mutaxassislari kuzatuvlariga ko‘ra, pandemiya davrida tashvish va yolg‘izlik tufayli qorin og‘rig‘i, diareya va ko‘ngil aynishi kabi alomatlarni boshdan kechira boshlagan bemorlarning soni ko‘paygan, ovqat hazm qilish tizimi, pandemiya davrida sezilarli darajada oshgan. Oshqozon-ichak trakti tom ma’noda asab tugunlari bilan o‘ralgan. Og‘ir stress va tashvish unga muqarrar ravishda zarba beradi. Pandemiya vaqtidagi ovqatlanishning buzilishi va spirtli ichimliklarni iste’mol qilish vaziyatni yanada kuchaytirdi.
Avvalo, parhezga rioya qiling, ko‘proq harakat qiling — bu yurak va asab tizimining salomatligi uchun foydalidir. Ratsion xilma-xil, muvozanatli, meva, sabzavot va kletchatkani o‘z ichiga olgan boshqa oziq-ovqatlarga boy bo‘lishi kerak — aynan u ichakdagi massani itarishga yordam beradi va hazm bo‘lmasligining oldini oladi.