Osiyoda vaziyat yaxshiroq. Nima uchun ba’zi davlatlarda inflyatsiya nisbatan past?
Yashash narxi haqida jamoatchilik shov-shuviga duch kelgan siyosatchilar narxlarning ko‘tarilishi global hodisa ekanligini ta’kidlashni yaxshi ko‘radi. The Economist nashri Sharqiy Osiyo inflyatsiyasi haqida so‘z yuritdi.
“Dunyodagi har bir mamlakat bu inflyatsiyadan aziyat chekmoqda”, — dedi prezident Jo Bayden 10-iyun kuni. Amerika 1981-yildan beri eng katta inflyatsiyaga uchramoqda (iste’mol narxlari may oyida o‘tgan yilga nisbatan 8,6 foizga oshdi).
Fevral oyida Rossiya Ukrainaga bostirib kirgandan so‘ng hamma yerda yonilg‘i, o‘g‘it, don va boshqa mahsulotlar narxi ko‘tarilgani rost.
Ammo hamma joyda ham inflyatsiya keskin oshib ketgani yo‘q. Butun dunyodagi 42 ta yirik iqtisodiyotdan sakkiztasida inflyatsiya darajasi hali ham 4 foizdan past. Ushbu sakkizta davlatdan oltitasi Sharqiy yoki Janubi-Sharqiy Osiyoda joylashgan.
Bu Sharqiy istisno nima bilan bog‘liq?
2018-yildan 2021-yilgacha cho‘chqa grippi avj olgan Xitoyda cho‘chqalar ko‘payishini tushirib yubordi.
Ba’zi ma’lumotlarga ko‘ra, bu davr ichida Xitoyda 200 mln cho‘chqa yo‘q qilindi. Bu Sharqiy Osiyoda asosiy oziq-ovqat bo‘lgan cho‘chqa go‘shti narxini keskin oshirdi.
Keyinchalik narx keskin tushib ketdi. Masalan, Xitoyda cho‘chqa go‘shti narxi may oyiga qadar yil davomida 21 foizdan ko‘proqqa tushdi.
Bu iqtisodiyotning boshqa joylarida inflyatsiya bosimini bartaraf etishga yordam berdi.
Shuningdek, Sharqiy Osiyo, dunyoning boshqa qismlaridan farqli o‘laroq, bug‘doydan ko‘ra ko‘proq guruch iste’mol qiladi. Rossiyaning Ukrainaga bostirib kirishidan keyin guruch narxi 8 foizga, bug‘doy narxi esa 17 foizga oshgan.
Mintaqadagi boshqa inflyatsiyaga qarshi ta’sir bu — COVID-19. Osiyoning ko‘p davlatlari G‘arbga qaraganda sekinroq va o‘zlari istamagan holda virus bilan yashashga o‘tdi.
Masalan, Indoneziya 22-martgacha xalqaro tashriflar uchun karantindan butunlay voz kechmadi.
Goldman Sachs banki tomonidan ishlab chiqilgan ijtimoiy cheklovlar indeksiga ko‘ra, Malayziyada sayohat va harakat may oyining boshigacha normal holatga qaytmadi.
Xitoy infeksiyalar paydo bo‘lgan joyda odamlarning harakatlanishi va to‘planishiga qattiq cheklovlar qo‘yishda davom etmoqda.
Shanxay va boshqa joylarda so‘nggi blokirovkalar iqtisodiyotning tovarlarni yetkazib berish qobiliyatiga ham, iste’molchilarning ularni sotib olishga tayyorligiga ham to‘sqinlik qildi.
Talab va taklifning buzilishi nazariy jihatdan narxlarni har qanday tarzda o‘zgartirishi mumkin. Ammo iste’mol xarajatlariga yetkazilgan zarar yanada jiddiy va doimiy bo‘lib tuyuladi.
May oyida, Shanxay blokirovkasining ikkinchi oyi, sanoat ishlab chiqarishi 0,7 foizga oshgan bo‘lsa ham, chakana savdo o‘tgan yilga nisbatan deyarli 10 foizga (real ko‘rinishda) kamaydi.
Sayohatga qo‘yilgan cheklovlar Gonkong va kazinolarini to‘ldirish uchun mehmonlarga tayanadigan Makao iqtisodiyoti uchun halokatli bo‘ldi.
Joriy yilning dastlabki uch oyida Makaoning yalpi ichki mahsuloti 2019-yilning xuddi shu oylarida erishilgan hajmning yarmidan kamroq edi.
G‘arbda yuqori inflyatsiya ko‘plab iqtisodiy siyosatchilarni tahlikaga solib qo‘ydi. Masalan, Amerikaning Federal zaxira tizimi 15-iyun kuni foiz stavkalarini rejalashtirilganidan tezroq 0,75 foiz punktga oshirishga majbur bo‘ldi.
Amerikadagi yuqori foiz stavkalari global kapital oqimlarini jalb qiladi va Osiyo valyutalariga bosim o‘tkazadi. O‘z valyutasini Amerika dollariga bog‘lab qo‘ygan Gonkong va o‘z valyutasini Gonkongga bog‘lagan Makao ham asosiy stavkalarni birdaniga oshirdi.
JPMorgan Chase banki ma’lumotlariga ko‘ra, Malayziya va Tayvan ham bu yil foiz stavkalarini oshirgan. Asosiy stavkasi 3,5 foiz bo‘lgan Indoneziya ham kelgusi oyda ularni oshirishi prognoz qilinmoqda.
Malayziya va Indoneziya ham narxlarning oshishiga nisbatan kamroq eksport taqiqini qo‘ydi. Indoneziya palma yog‘ini chet elga sotishni qisqa muddatga taqiqladi va Malayziya tirik tovuqlarni eksport qilish taqiqini saqlab qoldi.
Maqsad mamlakatning barcha ta’minotini o‘z xalqi uchun saqlab qolishdir. Ammo narxlarning pasayishi mahalliy fermerlarni ishlab chiqarishni qisqartirishga undasa, siyosat teskari natija berishi mumkin.
Ushbu keskinlashuv tendensiyasiga istisnolardan biri Yaponiyadir. 17-iyun kungi yig‘ilishida Yaponiya banki o‘n yillik davlat obligatsiyalarini ularning daromadliligini 0,25 foizdan ko‘p bo‘lmagan darajada ushlab turish uchun zarur bo‘lgan miqdorda sotib olish majburiyatini yana bir bor tasdiqladi.
Yapon iyenasi 1998-yildan beri eng past darajaga tushib ketdi. Zaif iyena import narxlarini oshiradi, bu esa Yaponiyadagi inflyatsiyaga hissa qo‘shadi. Agar yuqori inflyatsiya davom etsa, odamlar ko‘proq maosh talab qila boshlaydi.
Osiyoning ko‘p qismlarida bunday ish haqi ko‘tarilishi qo‘rquv uyg‘otadi. Ammo Yaponiyada bu siyosatchilar uzoq vaqtdan beri kutayotgan narsadir.
Ko‘p yillar davomida zaif talab va narxlarning pasayishidan so‘ng, inflyatsiya kutilmalari xavfli darajada past bo‘lib qoldi, bu esa Yaponiya bankining inqiroz sharoitida iqtisodiyotni jonlantirish va deflyatsiyani oldini olishni qiyinlashtirdi.
