Ўзбек болалар адабиёти муаммолари очиқ ярага ўхшайди. Дори-дармони қилинмагунича жонингни оғритаверади. Кенг давраларда, Ёзувчилар уюшмаси муҳокамаларида ўша «очиқ яра» бот-бот эсланади, ўнгланиши учун беҳад муҳим вазифалар белгиланади... кейин натижаси кутилмаёқ негадир тезда унутилади. «Дарё» бу мавзуда ношир ва ижодкорлар билан суҳбатлар қилди. Муаммо илдизи қаердалиги ва ечим қандай бўлиши ҳам айтилди. Бироқ ўзгариш сезилмади. Таҳририят 2 апрель – Халқаро болалар адабиёти куни баҳона яна шу мавзуга қайтди. Ҳозирда оиласи билан Корея Республикасида яшаётган, ўзбек болалари учун замонавий эртаклар ёзаётган ижодкор ва педагог Динара Мўминова билан муаммоларимизни такрор ўртага қўйиб, халқаро тажрибада синалган ечимлар хусусида фикр алмашди.

— Кореяда бир неча йиллардан бери яшаб, ўзбек болалар адабиётининг оғриқли нуқталарини жаҳон болалар адабиёти билан таққослаб, Facebook’даги саҳифангизда ва бошқа ижтимоий тармоқларда мунтазам ёзиб борасиз. Уларнинг бари, тан олиш керак, жуда ўринли ва ечимини кутаётган масалалардан.

Дунё болалар адабиётини кузатиб-ўқиб, қилишимиз керак энг биринчи иш нима деб ўйлайсиз?

— Назаримда, бугун секин-секин бўлса ҳам республикамизда китобхонликка эътибор пайдо бўляпти. Ҳарҳолда, беш йил олдинги ҳолат билан солиштирганда менга шундай кўринмоқда. Лекин биз кўп вақт йўқотдик, шунга секин юриш эмас, балки шошилишимиз керак, деб ўйлайман.

Болалар адабиётини қўллаб-қувватлаш учун биринчи қилинажак иш — китоблар нашри учун молиявий енгилликлар берилиши керак. Бунда ишлаб чиқаришга оид, хом ашё сотиб олиш масалалари, импорт жараёнлари, ҚҚС ва бошқа солиқлар каби масалалардаги муаммолар нашриётлар учун ҳал этиб берилсин.

Статистикага қарасак, айнан китобхон мамлакатларда болалар адабиёти нашриётларига молиявий преференциялар қўлланади. Шугинанинг ўзи болалар адабиёти сонининг кескин кўпайишига сабаб бўлади. Бу эса ўз навбатида секин-аста сифатнинг ошишига ҳам олиб келади. Ҳозир сотувдаги китобларни кўриб, уларни яхши ёки ёмон деб ажрата олмаймиз, чунки солиштириш учун етарлича «бозор» йўқ. Масалан, эртакни Жанни Родарининг ҳикояси ёки Анвар Обиджоннинг шеърлар тўплами билан солиштириб бўлмайди. Расмга тўла бир бутун 32 бетлик китобни 5 дона расм билан бойитилган 100 варақли эртаклар тўпламига таққослаш ноўрин.

Биздаги болалар адабиёти ҳозиргача сегментларга бўлинмаган. Яъни айни пайтда болалар адабиётини жанр, ўқувчининг ёши, категория, мавзулар бўйича сегментларга бўла олмаймиз. Аввалло миқдор устида ишлаш зарур, менимча.

Нега барини айнан болалар адабиётидан бошлаш керак? Буюк педагог Лев Толстой: «Беш яшар боладан менга қадар бир қадам, янги туғилган чақалоқдан эса менгача даҳшатли масофа бор», деган экан. Бу фикрни ҳозир нейрофизиология ҳам исботлади. Яъни мактабгача бўлган давр инсон ривожланишида энг муҳим ва кескин палла ҳисобланади. Айни шу давр келажагимизни ҳал қилади. Мактабгача ёшда олган психологик жароҳатлар ҳам улғайганимизда руҳий ҳолатимизга энг кўп таъсир этиши илмий исботланган фактдир. Демак, китобхон жамият тузмоқчимизми, мактабгача бўлган даврни танлайлик.

— Ёзувчи Саъдулло Қуронов ҳамма айбни ёзувчи-ижодкор бўйнига илиш нотўғри, бунда тизимнинг ҳам анча-мунча роли бор. Ёзувчи-нашриёт-тарғиботчи кучи бирлашсагина, ўзгаришлар кузатилиши мумкин дейди. Сиз бунга нима дейсиз?

— Албатта. Бу фикрларга тўлиқ қўшиламан. Китобхонлик ривожланган мамлакатларда ёзувчи-ижодкор ўзи нашриёт излаб юрмайди. У ерда бунинг учун китоб агентлари бор. Улар ижодкор ва нашриёт ўртасидаги воситачи бўлиб, нашриёт топиш ва маркетинг ишларини бутунлай ўз зиммасига олади. Бу фаолият жуда кенг тармоқ отиб, ёзувчидан кўра агент кўпми, дейсиз. Энг қизиғи, агентлар юқори профессионал китобхонлардир. Улар яхши ва ёмон китобни ҳис этиш даражасида уста бўладилар.

Ёзувчининг молия ёки маркетинг ҳақида билими етарли бўлмаслиги мумкин. Яхши китоб эса баъзида яхши маркетингсиз одамларга етиб бормаслиги ҳам сир эмас. Яъни ёзувчи-нашриёт-тарғиботчи деган куч ҳақиқатда керак. Ундан ташқари ёзувчига яраша нашриёт, китобга яраша тарғиботчи, тарғиботчига яраша аудитория ҳам бўлиши муҳим. Ҳозирги кундаги вазият бу жараён учун сал ортда деб ўйлайман. Озгина вақт керак.

Яна бир масала — дунёда ХХ асргача мактабгача ёшдаги болалар адабиёти асосан фолклор, эртак ва ривожлантирувчи (энциклопедия ёки одоб-ахлоқ ўргатувчи) китоблардан иборат эди. XXI аср болалар адабиёти ривожида ҳақиқий юксалиш бўлди. Кичик ёшдаги болалар учун ҳам ҳикоя тарзидаги, уларнинг муаммолари ва саволларини акс эттирган асарлар пайдо бўлиб, ушбу йўналиш шиддат билан ривожланди. Болаларга қуруқ насиҳат қилувчи китобларнинг бирортаси амалий ёрдам беролмаслиги нейрофизиология, нейропсихология, педагогика ва психология илмий тадқиқотларида аниқланди ва болалар адабиётини мутлақо бошқа ёндашув, қараш билан ёзиш кераклиги ҳақида илмий йўналишлар пайдо бўлди.

Бундай «мактаб» билишимча, бизда ҳали батамом йўлга солинмаган. Шунгами, «Мактабгача ёшдаги болалар учун сифатли болалар адабиёти қандай бўлади?», деган саволга ҳалиям аниқ жавобимиз йўқ. Бунда фақат илмий ёндашув талаб этилади. Ўз китобларимда халқаро илмий стандарт ва ёндашувларга асосланаман. Қисқа жавоб эса қуйидагича: китобхонлик илм билан бақамти ривожлана олади.

— Унда бугуннинг боласига атаб қандай китобларни ёзиш ва уларга кўпроқ нимани ўқитиш керак?

— Ҳозирги замон боласига билим бериш ўрнига, билим топишни ўргатиш зарур. Болангиз икки дақиқада телефон ёки компьютердан барча динозаврнинг номини билиб, сизга айтиб беради-я? Ҳозир догматик усулда — «бу шундай, бу эса бундай», деб билим бериш самарасиз. Билишимча, охирги йигирма йилда пайдо бўлган янги билимлар ўтган 100 йилдаги билимлардан ҳам кўпроқ. Бундай вазиятда нима муҳим — analitical thinking, яъни таҳлилий тафаккур қилиш муҳим.

Мана, пандемияда ҳар ким маълумотларга ҳар хил ёндашди. Фақат айримларгина улар орасидан сарагини саракка ажрата билди. Мана шу қобилиятни болаларда ривожлантириш ўта зарур деб ҳисоблайман. Яъни маълумотлар орасидан ҳақиқатга яқинроғини таҳлилий тафаккур қилиш орқали ажрацин.

Ўзбекистонда болада таҳлилий фикрлашни шакллантирадиган миллий болалар китоблари саноқли. Дунё миқёсида эса уларнинг адади миллиондан кўп. Ўзимизнинг муаллифлар шундай китоб ёзгунича, халқаро тажрибадагисини таржима қилиб бўлса-да, амалиётга киритиш керак. Лекин ўз муаллифи бўлмаган мамлакатда чет эл китобларини кескин кўпайтириш ҳам яхши натижа бермайди.

Болаларда таҳлилий фикрлашни ўргатувчи китобларда жавоб эмас, савол бўлиши, насиҳат эмас, бола қалбида уйғона оладиган ҳақиқатлар бўлиши керак.

— Жанубий Кореяда болалар адабиётига давлат томонидан алоҳида эътибор бериладими ёки кўпинча одамларнинг ўзи қандайдир ташаббус ва ғоялар билан чиқиб, қўллаб-қувватлайдими? Қандайдир нодавлат нотижорат, хусусий ташкилотлар бош-қош бўладими ё?

— Корея болалар адабиёти нисбатан яқинда ривожланишни бошлади. Франция, Италия, Англия каби мамлакатлар ундан анча олдинда.

Кореяда китобхонлик кутубхоналар ёрдамида ривожланган. Кутубхоналар ривожланишини икки даврга бўладилар. Биринчиси, мустамлака давридан сўнг — 1945—1976 йиллари. Бунда давлат кутубхоналари барпо этилиб, у қадар сифатли ёки ривожланган китобхон муҳити яратилмаган.

Асосий ўсиш эса ХХ аср охирларида бошланган. Қизиқарли томони, китобхонлик ривожида хусусий кутубхоналар ва ташаббускорлар фаолияти сезиларли натижа берган. Аҳолининг шахсий ташаббуси муҳим роль ўйнаган. «Miracle library» деган лойиҳа бор. 2002 йилдан бери мавжуд. Асосий мақсади — ҳар бир боланинг қўли китобга етиши зарур. Лойиҳанинг бир томони чақалоқларга ҳам тегишли — гўдак ҳам болалар адабиётини кутубхоналардан олиб, «ўқий» олиши керак.

Болалар китоблари доим ҳамма ерда нисбатан қиммат бўлгани учун айнан кутубхоналарга урғу берилган. Уй—кутубхона—боғча бирлиги биринчи ўринда. Кутубхона бола учун энг ёқимли масканга айлансин, дейилган ва мақсадга эришилган.

— У ердаги ношир ва ёзувчиларга рағбат масаласи қандай?

— Кореяда китоб нашриётлари ҚҚСдан озод этилган (0 фоиз). Муаллифлар китоблари сотилиши ортидан молиявий барқарор бўлиб, жамиятда уларнинг ҳурмати баланд. Энг муҳими, бу ерда муаллифлик ҳуқуқи бўйича қонунчилик юқори даражада ишлайди. Истаган китобингизни шартта олиб, нусха кўчира олмайсиз. Бу эса муаллифга меҳнатига яраша маблағ олишга имкон беради.

— Биз кўпинча болани муайян ёшга етишини кутамиз ва ўқиш-ўқитишни маълум ёшдан бошлаймиз. Лекин унгача кеч бўлиши ва энг асосий босқичларни ўтказиб юборишимиз мумкин. Болага қайси ёшдан китоб ўқиб бериш, тутқазиш керак ва нима учун?

— Мен фарзандларимга 5-6 ойлигидан бошлаб ёшига яраша китоб ўқиб берардим. Биласизми, шу олти ойилигида ҳам уларнинг «севимли» китоби бўлган. Гапиришни билмаса ҳам ўзи истаган китобни имо-ишора ва товушлар билан танларди. Кейинроқ нидерландиялик олимларнинг илмий ишлари билан ҳам танишдим. Ростанам, бола 6 ойлигидан китоб қаҳрамонларини таниб, ажрата биларкан.

Болага китоб ўқиб беришни бошлашнинг эртаси йўқ. Қанча вақтли бўлса, шунча яхши. Кейин китоб ўқиб бериш — бу фақат билим олиш дегани эмас-ку!

Бола билан она ёки ота қучоқлашиб нимадир ўқиса, болага руҳан катта далда берилган бўлади. У ота-онаси билан бир мавзуда мароқли суҳбат қуради, унинг фикри эшитилади, ота-онасига кераклигини ҳис этади. Бу эса унинг психикаси, тафаккурига ижобий таъсир кўрсатади. Психотерапевтларнинг фикрича, бола билан ҳар куни, ётишдан аввал камида 30 дақиқа бирор китобни ўқиш, муҳокама қилиш зарур.

— Атрофимдагиларнинг кўпи (ўзим ҳам) фарзандига ўзбекча китобларни эмас, рус ё инглиз тилидагисини ўқитишни афзал билади. Негалигини сўрасангиз, сифатли контент, уларнинг талабига жавоб берадиган асарлар йўқлигини айтишади. Бу ҳол асосан шаҳарларда учраса, қишлоқ ва туманларда манзара сал бўлак – боласига бадиий китоб ўқитадиган оилалар саноқли. Вазият шундай давом этаверса, қандай якун ё ҳолат юзага қалқиши мумкин? Ўзбек тилини пухта билмайдиган авлод шаклланиши у қадар ёмон ҳолат эмасмикан?

— Ўзбек тилини билмай нимагадир эришолмаймиз. Ўзлик тил билан юзага чиқади. Ўзим рус мактабида ўқиганман. Рус тилидан энг намунали ўқувчи эдим, лекин қанчалик яхши билмай, қанча равон сўзлашмай, шу тилда ўнлаб китоб ўқимай, мен ҳеч қачон рус контентини русларчалик ярата олмайман. Яъни бир нарсани юқори сифатли ва қалбларга кира оладиган қилиб яратишни истасак, фақат ўзлигимиздан, тилимиз, динимиз, қадриятларимиздан келиб чиқибгина ярата оламиз.

Дунёга таниқли сценарийнавис Андрю Стантон: «Сиз ҳеч қачон бировнинг ҳикоясини зўр қилиб ёза олмайсиз. Сиз фақат ва фақат ўз ҳикоянгизни кўрсата олишингиз мумкин», деган экан. Бу нафақат китобга, балки исталган фаолият турига тегишли гап. Ўзбек тилини билмайдиган авлод шаклланиши қарам авлодни пайдо қилади.

Яқинда Ўзбекистондаги бир қатор китоб дўконларини айланиб, катта қизимга ўзбек тилидаги классик адабиётлардан олмоқчи бўлдик. Жуда қийналдим. Унга ўзбек тилини лотин алифбосида ўргатганмиз, китоб дўконларидаги аксар классик китоблар кирилл алифбосида экан. Нега бундай деб сотувчи аёлдан сўрасам, ёшлар бу эски китобларни ўқимайди, деди. Лекин янги чиққан «Қўрқма»ни ҳам, афсус, лотин алифбосида тополмадим.

Бу ҳолатни негадир тушунолмадим. Деярли уч авлод лотин алифбосида таълим олган. Лекин кўп китоблар кирилл алифбосида босиларкан. Шунинг учун ота-оналарни ҳам тушунса бўлади. Ўзбек тилида сифатли китоб тополмагач, рус ёки бошқа тилдагисини танлайди-да. Ҳатто улар қимматроқ бўлса ҳам.

Кореядаги кутубхоналарда одатда 90 фоиз китоб миллий муаллифларга тегишли бўлади. Улар Американинг таълим тизими китобларидан фойдаланганида ҳам уни миллийлаштирадилар. Шунчаки таржима қилмай, ичидаги бутун маънавият ва мафкурага тегишли контент (мисол учун, миллий байрамлар, оилавий қадриятлар ва ҳоказолар)ни миллийлаштирадилар. Шунинг учун яна бир ташвишланарли ҳолат бор: китоб ўқимайдиган авлод ёки фақат чет тилидаги китобларни ўқиб ўсаётган авлод хавф остидами?

— Болалар кутубхоналари вилоят, туманларда тобора қисқариб боряпти. Сизнинг яқинда Кореядаги болалар кутубхонаси ҳақидаги постингизни ўқиб, рости, ҳавас қилдим. Болага айланиб қолгим келди. Вилоятларимизни-ку қўяйлик, Тошкентда ҳам шунга ўхшаши битта бўлса ҳам йўқ. Республика болалар кутубхонаси асосан мактаб ўқувчиларига мўлжалланган ва бориб-келиш ҳам марказдан четроқда яшайдиганлар учун қийинроқ масала. Кутубхоналарни қисқартириб ёки кўпайтиришни ортга суриб, нимага эришамиз?

— Тобора қисқараётгани ҳақида билмаган эканман. Бу ачинарли. Мактабларда ҳам тузукроқ кутубхона йўқлигини тушуниш қийин.

Назаримда, ҳозир Ўзбекистонда кутубхоналар сонини кескин кўпайтириш, уларни очаётганларни ҳар томонлама қўллаш керак. Одамлар кутубхона мазасини ҳис қилсин. Билишимча, Тошкентда катта кутубхона очилиши режалаштирилган. Бу яхши, лекин у ерга шундоғам китобсеварлар боради. Бизнинг ҳозирги мақсадимиз эса китобни қўлига олмайдиганларни китобхон қилиш.

Бор эътиборни катта кутубхоналардан кўра ҳар бир маҳалла, туманда, ўрни келса, ҳар бир уй йўлагида кичик-кичик, шинамгина кутубхоналар, китоб жавонларига қаратиш ўринли. Айрим маҳалла гузарларидаги кутубхоналарни кутубхона деб бўлмайди. Ундаги муҳитнинг ўзи бир санъатга тенг. Дунёда кутубхоналарни таниқли дизайнерлар яратади. Психолог ва педагоглар ҳам бунга жалб этади. Швецияда эммигрант оилалардаги болаларни шу йўл билан китобхонликка жалб этишган.

Улар ҳар бир подъезднинг 1-қаватига жавон ўрнатиб, бир нечта китобни тахлаб: «Китоб алмашамиз» деб ёзиб қўйишган. Хонадондагилар эса ҳафтада бир жавонга китоб қўйиши, эвазига ундаги истаган китобини олиб кетиши мумкин эди. Кейинги ҳафтаси яна янги китоб қўйилади. Жараён давом этаверади. Шугина билан ўша кўп қаватли уйдаги болаларни атиги икки ойда ҳақиқий катта кутубхоналарга жалб этишнинг уддасидан чиқишган.

— Мен ё ўқимаганман, ёки ҳалигача таржима қилинмади, шекилли, корейс болалар адабиётининг олди асарларининг ўзбек тилидагисини кўрганимни эслолмайман. Ёки адашяпманми?

— Ундай китоблар бўлмаса керак. Корейс халқ эртаклари таржимасини кўрганман Ўзбекистонда. Юқорида айтганимдек, Кореянинг болалар адабиёти дунё учун нисбатан янгидир. Корейс муаллифлар охирги йиллари дунёни забт этишга киришдилар. Бизда нафақат Корея муаллифларининг, балки қўшни давлатларимизнинг ҳам болалар адабиёти олди асарлари таржима қилинмаган. Кореяники эса ҳали бери таржима қилинмаса ҳам керак. Кейин бу ердан дунёга чиқаётган китобларни узоқ йилларгача қабул қилолмасак керак. Болалар адабиёти деярли ривожланмаган Ўзбекистонда ўта чуқур маънога эга, бир қарашда тушунарсиздек кўринган, замонавий, қайсидир маънода мавҳум китобларни ўқишимизга шубҳам бор. Кўзимиз болалар адабиётига, сифатли болалар адабиётига тўйиши керак. Биз ҳали бу борада очмиз.

— Бу мавзуда балки мен билмайдиган бошқа томонлар, янгиликлар бўлиши мумкин. Қўшимча қилмоқчи бўлсангиз, хурсанд бўлардим.

— Ҳозир YouTube’даги аксар ўзбек контентларда албатта китоб ҳақида бир оғиз сўз бўлса ҳам айтиб ўтилмоқда. Бунинг меваси бўлади. Секин бўлса ҳам китобга бўлган эътибор уйғотилмоқда. Ҳеч бўлмаса у ҳақда гапирилмоқда.

Ўзбекистонда китобхонликни ривожлантириш учун ҳозирнинг ўзидаёқ нима қилса бўлади?

Шахсий изланишларимдан келиб чиқиб, қуйидагиларни айтмоқчиман:

— нашриётларни молиявий қийинчиликлардан имкон қадар четлаштириш (ҚҚСни олиб ташлаш ва ҳоказолар, бу борада нашриётлар билан бамаслаҳат йўл тутиш зарур деб ҳисоблайман);

— ҳар қандай китобхонликка оид ташаббусни давлат томонидан амалий қўллаш. Масалан, битта кутубхона очиб, уни фаоллаштириб, маҳалладаги болаларни жалб қилолган талабани контрактда ўқиса, тўловдан озод этиш, чет элга малака оширишга юбориш ёки институтга киришига квота ажратиб бериш; мактабда ота-оналар ёрдамида бир кутубхона яратган директорни мактаб учун ажратилган янги компьютерлар билан рағбатлантириш ва ҳоказолар;

— шаҳар ва вилоятлардаги кутубхоналар сонини ошириш. Бунинг учун кутубхона очаётган хусусий секторга молиявий преференциялар бериш. Ҳокимият остидаги ишлатилмайдиган бино ёки хоналарни текинга кутубхона учун ажратиш. Тадбиркорлар, девелопер ташкилотларни кутубхона яратишга ундаш;

— китобхонлар, нашриётлар, китобларга оид танловларни кескин кўпайтириш ва улар ҳақида кенг оммага мунтазам равишда медиа ресурслар орқали хабар бериш;

— ҳар бир нашриётга болалар адабиётини таҳлил қилиш учун илмий ёндашувчи психолог, педагог, рассомларни волонтёрлик асосида жалб этиш;

— болалар адабиёти уюшмасини ташкил этиш. Бу уюшма сифатли болалар адабиёти мезонларини, категорияларини, жанрларини ва бошқа тегишли маълумотларни илмий институтлар билан ҳамкорликда ишлаб чиқариш керак бўлади. Болалар адабиёти муаллифлари билан ишлайди, уларнинг малакасини оширади, халқаро танловларга юборади, грант ажратади ва ҳоказолар. Ҳозирча мана шулар...

Чарос Низомиддинова суҳбатлашди.