“Karlar sporti doim so‘roq ostida turadi. Pul ajratsam, oqlarmikan, chempion bo‘larmikan, deb ikkilanishadi”. Jahon chempioni Sirojiddin Zayniddinov bilan suhbat

O‘zbek shaxmatidagi faxrlanarli g‘alabalar-u, tugamayotgan bahslar soyasida ko‘pchilikka notanish, ammo bilishga arziydigan zaif eshituvchilar shaxmati alohida mavzu. Ularning ko‘pincha nazardan chetda qolib ketayotgani — eng yomoni. Iqtidorimni ko‘rsataman, chempion bo‘laman desa-yu, ko‘ksidan itarib, imkon yo‘llari to‘silaversa, sportchida ishtiyoq, intilish so‘nadi-qoladi.

“Daryo” zaif eshituvchilar sportidagi muammo va yechimlar xususida ikki karra Osiyo, ikki karra Jahon chempioni, xalqaro turnirlar sovrindori, murabbiy Sirojiddin Zayniddinov bilan suhbatlashdi.  

Murabbiylarim imo-ishora tilini bilmas, dadam o‘rtada vositachi bo‘lardi

Besh yarim yoshimda shaxmat bilan shug‘ullana boshladim. Yetti yoshimda oilaviy shaxmat musobaqasida g‘olib bo‘ldim. Dadam shashka donasiga otning rasmini chizib, uni ipga o‘tkazdilar va medal sifatida bo‘ynimga taqib qo‘ydilar. Yonida 100 so‘m miqdoridagi pul mukofoti ham bor edi. Bu shaxmatdagi ilk g‘alabam bo‘lgan.

Eshitish va gapirishimdagi muammo sabab birinchi sinfga chiqa olmadim. Oilamdagilar maslahatlashib Toshkentdagi zaif eshituvchi bolalar uchun ixtisoslashtirilgan 106-maktabga berishga qaror qilishdi.

Dadam muhandis, onam fransuz tili o‘qituvchisi edi. Olti farzandni onamning qaramog‘iga qoldirib, tayyor ishini tashlab, meni poytaxtga olib kelgan dadamning hayotimda o‘rni beqiyos. Boshlang‘ich sinfni tugatgunimcha qaysi murabbiy, mashg‘ulot yo musobaqaga borishim kerak bo‘lsa, bariga o‘zi hamrohlik qilgan. Deyarli birorta trenerim imo-ishora tilini bilmas, dadam o‘rtada muloqotchim bo‘lardilar.

Kattalar o‘rtasida o‘ynaganim zararimga ishladi

Maktabda o‘qishni boshladim. Bunga parallel Shayxontohur tumanidagi 15-bolalar va o‘smirlar sport maktabida Ergash Majidov guruhida shaxmatni o‘rganishni davom ettirdim. Garchi dadam sport maktabga ishga kirib, shug‘ullanishimga ko‘maklashsalar-da, qiynalardim. Atrofimdagi bolalar bir-biri bilan eshitib gaplashar, men esa ularni tushunolmasdim. Dadam Qorasaroyda Karlar shaxmat klubi borligini bilib, o‘sha yerga olib bordilar. Dastlab yoshi kattalardan iborat klub a’zolari kichik bolakayni mensishmadi. O‘yinlarda ularni yuta boshlaganimda esa meni ham hurmat qilib, klub a’zosidek qaray boshlashdi. Bu yerdan zaif eshituvchilar o‘rtasida ham musobaqa-yu chempionatlar bo‘lishini bildim.2002-yili O‘zbekistonda katta yoshdagi kar va zaif eshituvchilar chempionati bo‘lib o‘tdi. O‘shanda o‘smirlar o‘rtasida bunday musobaqalar o‘tkazilmagani uchun kattalar bilan dona surdim. Uchinchi o‘rinni egalladim. G‘oliblar Qozog‘istondagi Osiyo chempionatiga yo‘llanma oldi. Jizzax hokimligi borib-kelishim uchun homiylik qiladigan bo‘ldi. U yerda 10-o‘rinni oldim.

Kattalar o‘rtasida o‘ynaganim zararimga ishladi. Mushtdek bolaning bu og‘ir mag‘lubiyatga chidashi oson emasdi. Pushkariyev degan qozog‘istonlik trener tushkunligimni ko‘rib: “Yaxshi o‘ynading. Sening yoshingda Osiyo davlatlari orasida o‘ntalikka kirish katta natija. 2004-yil Germaniyada zaif eshituvchi o‘smirlar va yoshlar o‘rtasida Jahon chempionati bo‘lib o‘tadi. Ungacha o‘zingdagi imkoniyat va vaqtdan foydalansang, yutishingga ishonaman. Faqat ortga chekinma, shaxmatni tashlab ketma”, – deb ruhimni ko‘tardi.

Musobaqa kamligidan xiyobonlarda shug‘ullanardim

O‘zbekistonga qaytgach, Germaniya chempionatiga tayyorgarlikni boshladim. Farqli raqiblar bilan o‘ynash, o‘zimni sinab ko‘rishni xohlardim. Afsuski, musobaqalar kam bo‘lardi. Bir kun Amir Temur xiyobonida shinavandalar yig‘ilib, shaxmat o‘ynashini bilib qoldim. Xiyobon menga katta maktab bo‘ldi. Fed Yashin, Avazbek Eshboyev kabi shaxmat ustalarini shu yerdan topdim.

2004-yili Germaniyada kar va zaif eshituvchi o‘smirlar o‘rtasidagi chempionatda 1-o‘rinni oldim. Vatanga qaytganimda birinchi prezident Islom Karimov tabrik xati yo‘llab, “O‘g‘lim Sirojiddinga!” degan yozuv tushirilgan kompyuter sovg‘a qildilar.

Yo‘lda ketayotib ham miyamda partiyalarni takrorlab ketishim kerak edi

Bu kompyuter 2008-yilgi Shveysariya chempionatiga tayyorgarligimni osonlashtirdi. Xalqaro grossmeysterlar Georgiy Borisenko, Rashid Ziyatdinovlarning etagini tutdim. Rashid aka xalqaro doiradagi shaxmatchilarning faoliyatini doimiy kuzatib, kim qay tarzda dona surishini yaxshi biladigan kamdan kam mutaxassislardan edi. Chempionatga bir oy qolganda raqiblar ham aniq bo‘ldi. Ustozning turtkisi bilan ishtirokchilarning har biriga qarshi alohida tayyorlanib chiqishni rejalashtirdim.

Oxirgi kun safar yugur-yugurlari bilan bittasi qolib ketdi. Tasodifni qarangki, borgach, o‘sha raqibim bilan dona surishga to‘g‘ri kelib qoldi. Biroz esankiradim. Yaratganning qo‘llovi bilan tajribamga tayanib, uni ham yutdim. Bu bilan ikkinchi marta Jahon chempioni bo‘ldim.

Chempionatgacha bo‘lgan uch oy qat’iy kun tartibida o‘tgandi. Mashg‘ulot joyim uyimdan ancha uzoq bo‘lganidan soatlab vaqtim yo‘lda o‘tib ketardi. Ziyatdinov ustozim yo‘lda ketaverib ham miyamda shaxmat o‘ynab, partiyalarni takrorlab ketishimni shart qilib qo‘ygandi.Chalg‘imaslik uchun uyimiz devorlariga “Sirojiddin, shaxmatingni tayyorla” degan yozuvlarni ilib, kompyuterimning bosh ekranida ham katta qilib yozib qo‘ygandim. Diqqatim bo‘linsa, har ko‘zim tushganda darhol shaxmat doskamning yoniga borib olardim.

Bu rejimdan voz kechishim sal qiyin bo‘ldi. Shveysariyadan qaytgach, yarim tungacha uxlolmay, tong otmasdan turib olardim. Akam kompyuterimdagi “Sirojiddin, shaxmatingni tayyorla” jumlasining o‘rniga “Sirojiddin — chempion” deb yozib qo‘ygandi. Uni har ko‘rganda chempionat tugab bo‘lganini anglab, o‘zimni erkin qo‘yishim kerakligini tushunardim.

Qarz olib, mashg‘ulotlarga qatnaysan, keyin uni uzish uchun Moskvaga ketasan…

Bu chempionatga men o‘smirlar, ustozim Alisher Anorqulov esa kattalar o‘rtasida qatnashgandi. Ular serbiyalik raqibiga qarshi dona surib turganda birdan o‘yinni tark etdi. Keyin bilsam, eshitish moslamasi quloqlarida qolib ketgan ekan. Garchi o‘chiq bo‘lishiga qaramay, FIDE qoidasiga ko‘ra, o‘sha o‘yinda Alisher akaga mag‘lubiyat berildi. Ehtiyotsizlik qimmatga tushdi. Oldingi va keyingi o‘yinlarda hamma raqiblarini yutgan bo‘lishlariga qaramay, ikkinchi o‘rinni oldilar.

Chempionatdan uch oylarcha oldin Sport vazirligi g‘olib bo‘lsangiz, yaxshi mukofotlaymiz deb va’da bergandi. Alisher Anorqulov O‘zbekistonda oila bilan chalg‘imaslik, kuchli shaxmatchilar o‘rtasida dona surish, bir paytda ishlash uchun ham Moskvaga jo‘nab ketdilar. Shaxmat to‘garagiga to‘lovlar, yashash uchun barcha xarajatlarga ishxonalaridan chempion bo‘lsam, to‘layman deb qarz olgan ekanlar.

Alisher aka ikkinchi o‘rin bilan chempion bo‘ldi. Bir necha oy vazirlik va’da qilgan mukofotni kutdi. Darak bo‘lmagach, qarzlarini to‘lash uchun Moskvaga ishlashga ketdi. Qariyb bir yilga yaqin ishlab, arang qutuldi. Orada onasi mukofot uchun Sport vazirligiga hujjatlar topshirgan. Ammo vazirlik biz kar va zaif eshituvchilar uchun mukofot ham, sovrin ham bermaymiz deb qaytaribdi. Axir boshida va’da bergan o‘zlari edi-ku. Alisher aka ham shularga ishonib, O‘zbekistonning nomi uchun qarz olib bo‘lsa ham shug‘ullandi.

Aksar davlatlarda istalgan sportchining erishgan muvaffaqiyatini mukofotlashning aniq mezoni bor. Sportchida chempion bo‘lsam, bunga erishaman degan aniq to‘xtam bo‘ladi. O‘zbekistonning zaif eshituvchi sportchilari esa chempion bo‘lsam, bunga erisharmikanman, deb orzu qilib yuradi.

Kar va zaif eshituvchilar orasida iqtidorlar ko‘p. Ammo qo‘llab-quvvatlovga muhtoj

Davlatdan nimadir kutish noto‘g‘ri, albatta. Ammo kar va zaif eshituvchilar orasida men ko‘rgan aksar iqtidorlar o‘rtahol oiladan bo‘ladi. Yashashi uchun arang imkoni yetadigan bolalarning mashg‘ulot-u, har soati uchun haq to‘lanishi kerak bo‘lgan murabbiylarga qanday puli yetsin?!

Alisher Anorqulov — shaxmatning klassik va blits yo‘nalishlari bo‘yicha zaif eshituvchilar o‘rtasida Xalqaro grossmeyster, bir necha karra Jahon chempioni. O‘zbekiston kar va zaif eshituvchilar shaxmatini dunyoga tanitishga eng ko‘p hissasi qo‘shilgan inson. 2014-yili Norvegiyaning Tromsyo shahrida ICCD toifasidagi 41-shaxmat olimpiadasida o‘z o‘yinlarini o‘ynab, xonaga kirib ketganlaricha chiqmadilar. Yurak xurujidan vafot etdilar.

Ular vafot etganda oilalari boquvchisini yo‘qotib, og‘ir ahvolga tushib qoldi. Shogirdlar imkon qadar ko‘mak berishga, yosh shaxmatchilarga ularni tanitishga harakat qilamiz. 2014-yildan beri xotiralariga bag‘ishlab xalqaro turnir o‘tkazishni niyat qilib kelardim. 2021-yilda nasib qilgan ekan, Xalqaro shaxmat akademiyasida o‘tkazdik. O‘ylaymanki, butun hayotini O‘zbekiston kar va zaif eshituvchilar shaxmatiga bag‘ishlagan bu inson davlat tomonidan ham kengroq, kattaroq miqyosda xotirlanishga haqli.

Surdosport parasportdan ajralib qolgandek

O‘zbekistonda parasportga yaxshi e’tibor qaratilgan. Ammo negadir parasportning ichiga kiradigan karlar sporti doim so‘roq ostida turadi. Bunga pul ajratsam, oqlarmikan, chempion bo‘larmikan, deb ikkilanishadi. Bugungi kunda nodavlat notijorat tashkiloti sifatida faoliyat olib boradigan Karlar sport federatsiyasi mavjud. Ammo uning moddiy imkoniyatlari keng emas. Yordam so‘rab Paralimpiya qo‘mitasiga borsak, sizlar alohida tashkilotga qaraysiz deb rad etadi.

Prezidentning 2018-yil Karlar jamiyati a’zolari bilan uchrashuvidan keyin o‘zgarishlar bo‘ldi. Turizm va sport vazirligi ham yordam bera boshladi. Ammo ajratiladigan mablag‘ futbolga yetsa, shaxmatga, shaxmatga amallansa, voleybolga yetmay qolishi mumkin. Surdosport parasportning soyasida qolib ketmay, hammasiga birdek e’tibor qaratilsa, kar va zaif eshituvchilar o‘rtasida ham chempionlar, grossmeyster-u, masterlar ko‘payardi.

Yo‘l xarajatlarim uchun homiy qidirib yurardim

O‘zim har chempionatga borib-kelish xarajatlarini qoplashda qiynalardim. O‘zbekiston nomidan xalqaro musobaqaga ketsam-da, xarajatlarim kim tomonidan qoplanishini aniq bilmasdim. ICCD tasnifida 2015-yilda Mo‘g‘ulistonning Ulan-Bator shahrida bo‘lgan Osiyo chempionatida standart va blits yo‘nalishlarida qatnashdim.

Qayerdan yordam so‘rasam, rad etilavergan. Oxiri Paralimpiya qo‘mitasi raisi Umid Ahmadjonovga musobaqaga borib g‘olib bo‘lsam, bu O‘zbekiston uchun ham yaxshiligini aytib, homiylik qilishlariga ko‘ndirdim. Blits yo‘nalishida birinchi, standart yo‘nalishida ikkinchi o‘rinni qo‘lga kiritdim. Paralimpiya qo‘mitasi ham homiyligi zoye ketmaganidan xursand bo‘ldi.2018-yilda Angliyada Kar va zaif eshituvchilar Olimpiadasi bo‘lib o‘tdi. O‘zbekiston kar va zaif eshituvchilar jamoasi homiy topolmaganidan bormadi. Men esa ishtirok etishni juda xohlagan va chiqmagan jondan umid deb har yerdan homiylik so‘rayverganman.

O‘shanda Xalqaro shaxmat akademiyasida ishlardim. Akademiya direktori Komil Sindorovdan yordam so‘radim. Ular Milliy Olimpiya qo‘mitasiga xat chiqardi. Qo‘mita esa Sport vazirligiga yo‘naltirdi. Nihoyat vazirlik xarajatlar uchun mablag‘ topib beradigan bo‘ldi.

Viza muammosi sabab Angliya chempionatiga kechikib bordim

Navbatda viza muammosi kutib turardi. O‘zbekistonda Angliya elchixonasi bo‘lishiga qaramasdan, to‘g‘ridan-to‘g‘ri viza qilishning imkoni yo‘q ekan. Surishtirsak, Turkiya orqali olsa bo‘larkan. Olimpiada 7-iyul kuni boshlanadi. Ikki hafta vaqtimiz bor. Tezda hujjatlarni jo‘natib yubordik.

O‘n kunda tayyor bo‘lar deb uchish uchun bilet ham sotib oldim. O‘n to‘rtinchi kunda ham kelmadi. Keyin bilibmiz, hujjatlarni jo‘natgan payt Ramazon hayiti arafasi ekan. Bizda Hayit ikki kun bo‘lsa, Turkiyada bir hafta davom etadi. Dam olish kuni bo‘lgani uchun viza tayyorlanishi ham kechikkan.

Viza 6-iyulda keldi. Musobaqa kuni uchib ketdim. Birinchi kunga yetib borolmaganim uchun meni turnirdan chetlashtirib qo‘yishibdi. Tashkilotchilar bilan gaplashib sababini tushuntirdim. Ular tekshirish uchun Turkiya elchixonasi bilan bog‘lanishibdi. Elchixona buni tasdiqlab, uzr so‘ragach, arzirli va o‘zimga bog‘liq bo‘lmagan sababligi uchun keyingi o‘yinlarni davom ettirishimga ruxsat berishdi. Shuningdek, qoldirgan kunimdagi bir ballning yarmini qo‘shib ham berishdi.

O‘ynamagan odamga ball berilgani boshqa ishtirokchilarga yoqmasligi va musobaqa oxirida uni mendan olib qo‘yishlari ham mumkin edi. Mutlaq g‘olib bo‘lishim uchun o‘sha ballni yo‘q deb hisoblab, hammasida yutishimiz kerakligini tushundim. Xudoyim maqsadimga bekam-u ko‘st yetkazdi. Shuncha qiyinchiliklardan keyin chempion bo‘ldim.

Chempion bo‘lishga butun borlig‘im bilan kirishganimning yana bir sababi bor edi. Viza hujjatlarini Turkiyaga jo‘natib yuborganimda Karlar madaniyat markazining ochilish marosimi bo‘lib o‘tdi. Unda ishtirok etgan prezident Shavkat Mirziyoyev men bilan ham suhbatlashdi. Ikki marta jahon chempioni bo‘ldim, endi Angliya chempionatiga borib yana birinchilikka harakat qilaman, deganimda gapimni bo‘lib: “Ikki karra jahon chempioniga ikki xonali uy sovg‘a qilaman. Chempionatga harakat qiling, muvaffaqiyat”, – deb ikki xonali uy berdilar.

To‘g‘ri, qiynaldim, sarson bo‘ldim. Ammo chempion bo‘laman, deb prezidentga va’da berib qo‘yganman. O‘zbekistonga borgach, “Kechikkanim uchun yutolmadim”, deya o‘zimni oqlashni o‘zimga ravo ko‘rolmasdim.

Jahon chempionining maktabi bo‘lishi kerak

21 yoshimda “Sport–Do‘stlik–G‘alaba” shaxmat maktabimni ochdim. Bir paytda Nizomiy nomidagi pedagogika instituti jismoniy tarbiya yo‘nalishida o‘qirdim. Maktabim bo‘lishini onam juda xohlagandilar. “Chempion bir kun u yoqda, bir kun bu yoqda dars o‘tib yuravermaydi. Jahon chempionining maktabi bo‘lishi kerak”, – deya doim takrorlardilar. Shaxmat doskasi-yu, donalari, stol-stullarni kreditga olib, Sergeli tumanidagi bir joyni ijaraga olib, ish boshladik. Boshida bizni hech kim tanimagani uchun o‘quvchilar topishda qiynaldik. Ammo umidimiz bor edi. Chempionning o‘rnini chempion bosadi. Shaxmatga qiziqadigan insonlar bor va bir kuni keladi, deb harakat qilaverdik. Singlim o‘zi ishlayotgan bog‘chadan iqtidorlarni qidira boshladi, men esa e’lonlar berdim.

Maktab ochilgandan beri singlim Sabohat, dadam va men shaxmat murabbiyimiz. Ilk o‘quvchilarimiz Islombek va Javohir Sindorovlar bo‘lgan. Ular biz uchun juda qadrli. 4-5 yoshida kelgan bu bolalar qadamlarini shu maktabda qo‘ydi, desam ham bo‘ladi. Boshqa o‘quvchilarimiz bo‘lmaganidan butun e’tiborimizni ularga qaratgandik. 2012-yili Dehlidagi Osiyo chempionatida Javohir blits yo‘nalishida birinchi, standart yo‘nalishida ikkinchi o‘rinni, endigina beshga kirgan Islombek esa blits yo‘nalishida ikkinchilikni qo‘lga kiritdi. Uchta medal bilan O‘zbekistonga qaytishdi. Maktabimiz ochilganining bir yilligi arafasida bu g‘alaba unutilmas sovg‘a bo‘ldi.

Shulardan keyin Umida Omonova, Odina Olimova, Abdulbosit Sharifjonov, Humoyun Bekmurodov, Humoyun Sindorov, Javohir Bozorov kabi iqtidorlar maktabimizga kela boshlashdi. Shaxmatda qancha ko‘p murabbiy ko‘rsangiz, shuncha yaxshi. Qaldirg‘ochlarimizning asosiy murabbiylari almashgan bo‘lsa-da, ularning har bir o‘yinini hayajon bilan kuzataveramiz. G‘olib bo‘lganda dunyoga sig‘may ketamiz.

Hokimlik karantindan oldin maktab uchun yer bermoqchi edi... birdan niyatidan qaytdi

Maktabimiz ochilganiga o‘n yil bo‘libdi hamki, muqim joyimiz yo‘q. Ijarama-ijara ko‘chib yuribmiz. Hozirgi manzilimiz esa auksionda. Kutilmaganda sotib yuborilsa, yana chiqib ketishimizga to‘g‘ri keladi. 2019-yili Sergelining o‘zidan bir yerni olish uchun tuman, shahar hokimiyatlaridan ruxsat olib hujjatlar tayyorladik. Ammo karantin boshlanib, ish vaqtincha to‘xtatildi. Hammasi iziga tushib, pandemiya yumshaganda bu masalada qayta murojaat qilsak, ishingizning vaqti o‘tib ketgan, endi yer berilmaydi, deyishdi.

Maktab uchun o‘n yildan beri butun oilam bilan borimizni berib kelamiz. O‘shanda olgan kreditlarimizni haligacha to‘layapmiz. Yerni o‘zimning qaysidir manfaatlarim uchun olmoqchi emasman. Maqsadim — chempionlarni tarbiyalash. Maktabda endigina unayotgan nihollar biz bilan hadeb ko‘chib yuravermaydi-ku.

Qismatdoshlarimni unutib qoldirishdan qo‘rqaman

Shu paytgacha eshita oladigan bolalarga o‘rgatib, o‘zimning qismatdoshlarim qolib ketdi. Surdosportchilar bilan bir jamoamiz. Chempionat-u olimpiadalarda birga qatnashamiz. 16 dan ziyod mamlakat vakillari ishtirok etgan, 2019-yili Italiyada bo‘lgan Qishki surdoolimpiadada jamoamiz bilan qancha harakat qilmaylik, oltinchi o‘rinni oldik. Hozirda 2023-yilgi Kanada Olimpiadasida munosib ishtirok etish uchun harakat qilyapmiz.

Kar va zaif eshituvchilar biror sport bilan shug‘ullanadigan aniq manzilning o‘zi ham yo‘q. Qorasaroydagi Karlar sport majmuasi ta’mirsiz yotibdi. Paralimpiya qo‘mitasi binosida mashg‘ulotlar uchun sharoit qilib berishdi. Ammo shtat, oylik kabi masalalar hal qilinmagan. O‘zim shu yerda, shogirdim Sardor Mamarajabov zaif eshituvchilar maktabida o‘quvchilarga shaxmatni o‘rgatmoqdamiz.

Qahramon bilan muloqotda singlisi Sabohat Zayniddinova yordamlashdi.