O‘zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyev 10-fevral kuni Samarqanddagi tashrifi doirasida tramvay tizimi Toshkentga qaytishini aytdi. Bundan olti yil oldin — 2016-yili yuz yillik tarixga ega Toshkent tramvayi o‘z faoliyatini to‘xtatgandi. “Daryo” Markaziy Osiyodagi eng qadimiy va katta, uzoq yillar poytaxt ahliga beminnat xizmat qilgan ushbu tramvay tizimi yoki dunyo achchiq tajribasidan o‘tgan, “qoqilgan toshga ko‘rib-bilib turib yana qayta qoqilish” nechog‘lik to‘g‘ri-noto‘g‘riligiga to‘xtaladi.
Markaziy Osiyoda eng birinchi
Toshkent tramvayining yaratilishi XIX asr oxiriga borib taqaladi. 1896-yil Toshkentning rus ma’muriyati belgiyalik tadbirkor Eduard Empen bilan “Toshkent tramvayi” qurish haqida shartnoma imzolaydi. Eduard Empen jahon miqyosidagi temiryo‘l va metro qurish kompaniyasiga ega bo‘lib, Parij metropoliteni va Rossiyaning ko‘plab shaharlaridagi temiryo‘l qurilishlarida qatnashgandi.
Oradan bir yil o‘tib, Toshkentdagi bir nechta ko‘cha bo‘ylab birinchi konka (otlar tortuvchi tramvay vagoni) yo‘li qurilishi boshlanadi. Keyingi yillarda ham qurilish davom ettirilib, 1912-yilga kelganda Toshkentda jami 30 ta otli tramvay vagonlari aholiga xizmat ko‘rsatadi. Tramvay deposi esa hozirgi eski shahar hududida joylashgan edi.
Markaziy Osiyodagi ikkinchi tramvay tizimi hisoblanuvchi Olmaota tramvayi esa ancha keyinroq, 1937-yili ochiladi.
Tor yo‘lli tramvay
1912-yil 29-dekabr kuni Toshkentda ilk elektr tramvay yo‘li ishga tushiriladi. Ushbu tramvay yo‘li tor yo‘lakli tramvay hisoblanib, o‘sha paytlarda tramvay va temiryo‘l bir xil standartda qurilmas edi. Oktyabr inqilobidan keyin belgiyalik tadbirkorga tegishli Toshkent tramvayi milliylashtiriladi va Xalq xo‘jaligi Oliy kengashi tasarrufiga olinadi. 1918–1920-yillar oralig‘ida Toshkentda tramvay harakati to‘xtab qoladi. Faqatgina to‘rt yil o‘tib, harakat to‘la tiklanadi.
1934-yili butun dunyoda bir yo‘lli va tor yo‘lakli tramvaydan voz kechilishi fonida SSSRda ham tor yo‘lakli tramvay yo‘llari temiryo‘l standartiga o‘tkazila boshlanadi. Urush yillarida Toshkent tramvayi uchun rus hududlaridan yuzlab vagonlar olib kelinadi.
Toshkent tramvayi harakati to‘xtovsiz o‘sib boraverdi. Rivojlanishning eng yuqori cho‘qqisida 27 ta yo‘nalishda harakatlanuvchi bir necha yuzdan ortiq vagonlarga ega bo‘ladi. Tramvay yo‘lining umumiy uzunligi esa 250 kilometrgacha cho‘ziladi. 1980-yillarda shaharga har yili o‘nlab Tatra T3, KTM-5 va RVZ-6 rusumidagi vagonlar muntazam ravishda yetkazib beriladi.
XXI asr — Toshkent tramvayining tugash davri
O‘zbekiston mustaqillikka erishganida so‘ng ham bir qancha vaqt yangi tramvay yo‘llari yotqiziladi, tramvay yo‘li deyarli butun Toshkentni qamrab oladi. Tramvay parklari КТМ-8М va Tatra T6B5 vagonlari bilan yangilanadi. Tramvay Toshkent shahrining o‘ziga xos belgilardan biriga aylanadi. Biroq keyinchalik yo‘nalishlarni yopish boshlab yuboriladi.XXI asr Toshkent tramvayining tugash davrini boshlab beradi. Dastlab birinchi depo yopiladi va hozirgi Islom Karimov ko‘chasidan o‘tuvchi tramvay liniyasi demontaj qilinadi. Shundan so‘ng birin-ketin Toshkentdagi turli tramvay yo‘nalishlari yopila boshlandi. 2007-yili 30 ta 71-619КТ vagonlari keltiriladi va ba’zi yangi yo‘nalishlar ochiladi, ammo bu yo‘nalishlar yopilishini to‘xtatmaydi.
2008-yili birdaniga uch tramvay marshruti: 3, 6 va 29-liniyalar yopiladi. Shundan keyin shaharda 11 ta tramvay yo‘nalishi qoladi. 2015-yili mashhur 13-tramvay yo‘nalishi (Shimoliy vokzal — Qo‘yliq bozori) qisqartiriladi. 2016-yilga qadar qisqartirish va yopishlar davom etadi. Xuddi shu yili mart oyida shahar hokimi Rahmonbek Usmonov barcha tramvay yo‘nalishlarining bir oy muddatga yopilishini e’lon qiladi. 2-may kuni 17-yo‘nalishning so‘nggi vagoni depoga kirib kelishi bilan Toshkent tramvayining 115 yillik tarixi yakun topadi. Bu paytda shaharda bor-yo‘g‘i 7 ta yo‘nalish harakatda edi.
Toshkentga yoxud O‘zbekiston shaharlariga tramvay kerakmi?
Toshkent tramvayi sobiq SSSRdagi eng samarali tramvaylardan biri bo‘lib, kuniga yuz minglab yo‘lovchiga xizmat ko‘rsatgan. Biroq Toshkent tramvayi yopilishi sabablaridan biri sifatida rasmiylar tramvay tizimining samarasizligi va shaharda avtotransport vositalari harakati ko‘payganini sabab qilib ko‘rsatadi. Tramvay liniyalari o‘rnida avtobus yo‘nalishlari tashkil etiladi. Toshkent tramvayining so‘nggi vagonlari Samarqandga olib ketiladi.
Biroq oradan 20-30 yil o‘tib, tramvay yana qayta tug‘iladi. Bunga avtobuslar sig‘imi katta bo‘lmagani uchun yuqori yo‘lovchilar oqimiga yetarli xizmat ko‘rsata olmagani, avtobuslarning avtomobillar singari tirbandliklarida qolib ketishi, metro qurilishi esa katta mablag‘ talab etishi sabab bo‘ladi. Nisbatan kichik, yo‘lovchilar oqimi ko‘p bo‘lmagan shaharlarda metro qurish foyda emas, zarar keltiradi.
Qolaversa, tramvay atrof-muhit uchun ham foydali bo‘lib, minglab avtobus va avtomobillar chiqaruvchi zararli tutundan xoli edi. Shuningdek, zamonaviy tramvaylarning tashkil etilishi avtomobil harakatini kamaytiradi va bo‘sh joylarni paydo qiladi (masalan bir necha ming kvadrat kilometrlik avtoturargohlarga hojat qolmaydi).
Yevropaning eng qadimgi tramvay tizimlaridan biri bo‘lmish Nant tramvay tizimi Fransiya hukumatining yo‘llarni avtobus va avtomobillashtirish siyosati (o‘xshash vaj-karson) sabab 1958-yil yopib qo‘yiladi. Biroq tramvaylarning yangi avlodi paydo bo‘lishi va ularning shaharlarga qaytishi fransuz hukumatini ham tramvay tizimlarini tiklashga majbur qiladi. Yangilangan Nant tramvayi ikkinchi marta 1985-yili ochiladi. Tez orada tramvayning samaradorligiga amin bo‘lgan (birinchi kuniyoq o‘ttiz mingga yaqin yo‘lovchi tashiladi) hukumat butun mamlakat bo‘ylab shaharlarga tramvay tizimini qaytarishni boshlaydi. Tramvayga yangi futuristik ko‘rinish berilgan Yevropa shaharlarida ushbu transport turi yana oldingi mavqeyini tiklaydi.
Eng qizig‘i, ushbu “achchiq tajriba” 1930–1990-yillarda ham yuz bergan bo‘lib, hukumat rahbarlari 2016-yili o‘tgan asrning o‘ttizinchi yillari vaji bilan tramvay tizimini yopayotganida, butun dunyo tramvay afzalliklarini tushunib, yangi tramvay yo‘llarini ishga tushirayotgandi. Jahon tajribasi barchasini aytib turganda, rasmiylarning bunday qaror qabul qilishi kutilmagan bo‘ldi.
Agar tramvay O‘zbekiston shaharlariga qaytsa va to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilsa, nafaqat, yo‘llardagi tirbandliklar, balki yo‘l yoqasida paydo bo‘luvchi “avtokarvon”larni ham kamaytirishi mumkin. Tramvay bugungi kunda shahar atmosferasini karbonat angidridga to‘ldirayotgan avtobus va avtomobillarga qaraganda ancha ekologik toza va qulay hamdir. Ayniqsa hozirda Toshkent metrosida kunda-kunora kuzatilayotgan nosozliklar, avtobuslar “poygalar”i va kechikishlari fonida tramvay o‘zbek shaharlari uchun ham arzon, ham qulay jamoat transportiga aylanishi mumkin. Shu bilan birga tramvay infratuzilmasi metro kabi yirik mablag‘lar ham talab etmaydi.
Izoh (0)