“Adabiyot mening ma’shuqam, tabobat esa rafiqamdir”. Asarlari singari qisqa, ammo mazmunli umr kechirgan rus adibi Anton Chexov saboqlari

“Hayot san’atkori” deya ulug‘langan mashhur rus adibi Anton Pavlovich Chexov 25 yillik ijodi davomida yuzdan ortiq turli-tuman asarlar (qisqa yumoristik hikoyalar, jiddiy qissalar, pyesalar) yaratdi. Asarlari qator tillarga tarjima qilinib, pyesalari bir asrdan oshibdiki, dunyo teatrlari sahnasidan tushmaydi. “Daryo” yozuvchining hayot va ijodi yo‘liga nazar tashlaydi.

Kitob va san’at — zulmatdagi fonus

1860-yili Rossiyaning Taganrog shahrida, savdogarlar oilasida tug‘ilgan Chexov muddaosi qorin to‘ydirish, shunchaki kun kechirish va buguni bilangina yashaydigan kimsalar orasida ulg‘ayadi. Yosh Anton ro‘zg‘or tebratish asosiy dardi bo‘lgan otasi, 6 nafar farzand tarbiyasi bilan ovora onasiga ko‘maklashish uchun boshqa aka-ukalaridek sahar beshda turib, savdo va uy yumushlarida dastyor bo‘ladi. Zaiflarni qo‘llab-quvvatlash, atrofdagilarga hurmat bilan munosabatda bo‘lish, farosat va odob inson ziynati ekanini oddiy uy bekasi, qishloqning sodda ayoli — onasidan o‘rganadi. “Bolalik nima ekanini bilmaganman”, deb bot-bot ta’kidlagan Chexovning hayotiga kitob va teatrgina rang beradi.

Mutolaa va sahna asarlarini muntazam ko‘rish orqali dunyoqarashi, fikrlashi o‘zgarib, keyinchalik o‘zi ham qo‘liga qalam olib, nimadirlar qoralay boshlaydi. Ilk hikoya va povestlarini gimnaziyada o‘qiyotgan yillari yozadi.

Kunlarning birida o‘quvchisining adabiyotga ishqi balandligidan boxabar ustozi Fyoder Pokrovskiy unga “Chexonte” nomli taxallusni asarlari yakuniga bitishini maslahat beradi. Shu zayl “Hikoyalarimni turli jurnallarda bosishar”, deya paydar-pay tahririyatlarga yuborsa-da, noshirlar uni chop etishga hadeganda oshiqavermaydi.

Taqdirning achchiq hazili ortidan otasi ishlari kasodga uchragach, kreditorlarning ta’qibidan qochib, barcha mol-mulki, xususan, uyini ham sotib, Moskvadan qo‘nim topadi. Ona shahrida sariq chaqasiz, yolg‘iz qolgan Anton esa qo‘l qovushtirib o‘tirish kerakmasligini tushunib, repetitorlik qila boshlaydi.

“Adabiyot mening ma’shuqam, tabobat esa rafiqamdir”

Chexovning biografiyasi bilan tanishgan o‘quvchi uning qisqa, ammo mazmunli umrini ijod bezaganini darrov payqaydi. Qiyinchiliklarga yo‘liqqanida, moliyaviy muammolar girdobida qolganida, hatto boshqa kasbni tanlashni afzal bilganida ham adabiyot unga tasalli bergan.

1879-yili Chexov hayotida muhim voqea ro‘y beradi. Moskva universitetining tibbiyot fakultetiga qabul qilinadi. Ammo ko‘z yoshlarga ishonmaydigan shaharda non topish u o‘ylaganidan ko‘ra qiyinroq edi. Buni tushunib yetgan yozuvchi joniga qoralamalari evaziga berilgan qalam haqlari oro kiradi. “Bemori yo‘q shifokor”, “Akamning ukasi”, “Shiller Shekspirovich Gyote”, “Bir kimsa” kabi 50 ga yaqin taxallus bilan yozishdan charchamaydi. “Antosha Chexonta” va boshqa shunga o‘xshash ko‘plab taxalluslar bilan yoza boshlagan kichik-kichik yumoristik hikoyalari asta-sekin mashhurlikka erishadi.

Moskvadagi “Budilnik”, “Tomoshabin” jurnallarida chop etilgan ijod namunalari, “Peterburg gazetasi” bilan hamkorlik Chexovga 1885-yili kutilmagan mashhurlikni keltiradi – uni kichik hikoyalar muallifi sifatida xalqqa tanitadi. Yozuvchi Dmitriy Grigoryevichning iste’dodni isrof qilmay, salohiyatingni toshi og‘ir ijod namunalariga sarfla, degan maslahatidan keyin astoydil ishga kirishadi. “Yangi vaqt” jurnali noshiri, tanqidchi Aleksey Suvorin bergan tuzukkina gonorar sabab ro‘zg‘orni o‘ylamay, “Dushmanlar”, “Agafya” va “Dahshat” nomli hikoyalarini yozadi.

Universitetning uchinchi bosqichidayoq shifoxonalarda assistentlik qila boshlagan yosh Anton diplomini olgach, uy eshigining oldiga “Shifokor A.P. Chexov” degan yozuvni osib qo‘yadi. Keyinroq turli qishloqlardagi shifoxonalarda ham bemorlarga shifo ulashadi. Ko‘p kasallik ruhiy holat bilan bog‘liq ekanini yaxshi bilgan Chexov xastalarni faqatgina dori-darmon bilan davolabgina qolmay, ularning ko‘nglini ko‘tarish, hayotga bo‘lgan ishtiyoqini oshirishga urinadi.

Salomatligida muammosi ko‘p, ammo ahvoli tang kasallardan pul olishni o‘ziga ep ko‘rmaydi. Imperator akademiyasining og‘zaki va yozma nafis adabiyot bo‘yicha faxriy akademigi bo‘lgan Anton Chexov haqida gap ketganda ko‘pchilik, tibbiyot uning adiblik faoliyatiga xalal berganini ta’kidlaydi. Lekin tibbiyot unga begona bo‘lganida, ehtimol, adib dard neligini yaxshi his etmasligi, qahramonlarining ruhiyatini ochib berolmasligi va alal-oqibat, asarlari ham bu kungacha “tirik” bo‘lmasligi mumkin edi.

Sujet, qahramon va konflikt izlab koloniyaga

Bora-bora o‘zidan qoniqmagan ayrim yozuvchilardek Chexovning ko‘ngli ham sayohat tusaydi. Sibir orqali o‘tib, Saxalin orolida to‘xtagan adib ushbu safari muvaffaqiyatli chiqishi-yu, bunga salomatligi bilan tovon to‘lashini xayoliga ham keltirmasdi. 82 kunini yo‘lda o‘tkazgan Anton manziliga yetguncha 9 ta ocherk yozib tugatadi.

Nihoyat orolga yetib borgach, mahalliy aholi bilan tezda tanishib, ularning hayot hikoyalarini tinglashga kirishadi va shu asnoda materiallari uchun qimmatli ma’lumotlar to‘playdi. Orol ma’muriyati unga mahkumlar bilan muloqot qilishni man etadi, ilhom va taassurot ilinjida sovug‘-u qiyinchiliklarga qaramay yo‘l bosib kelgan yozuvchi esa bilganidan qolmaydi.

Uch oy-u ikki kun davomida fuqarolar haqidagi deyarli 10 ming statistik kartochkalarni to‘plashga muvaffaq bo‘ladi. Mahalliy amaldorlardan tortib, qamoqxona mahkumlari bilan ham yuzma-yuz gaplashib chiqadi, shifoxonalar ahvolidan tashqari mehnat va jazo turlari qanday kechishini ham ko‘zdan qochirmaydi. Urinishlari besamar ketmagan yozuvchi go‘yoki ayrim siyosiy mahkumlar o‘z joniga qasd qilgani haqidagi ma’lumotlar haqiqatdan farqlanishini payqaydi. Holatni zimdan kuzatib, ko‘rganlarini qayd etgan Chexov Saxalindan keyin Gonkong, Singapur, Seylon oroli va Odessaga ham boradi. Yaqinlari bilan esa 1890-yili Tulada ko‘rishadi.

Sevgidan ko‘ra erk afzal(mi?)

Chexovning hayot yo‘lida xotin-qizlar ko‘p uchragan. Singlisining dugonasi Lidiya Mizinova bilan qariyb 10 yil uchrashib, sevishib yurganiga qaramay, turmush qurish haqida gap ochilishi bilan o‘zini olib qochaveradi. “Chayka”dagi Nina obrazi uchun Mizinovaning taqdiri prototip qilib olinadi. “Kuchuk yetaklagan ayol” hikoyasidagi ayol obrazi uchun keyinroq uchrashib yurgan ma’shuqasi Yelena Shavrovadan ilhomlanadi. “Chayka” pyesasining tayyorgarlik jarayonida tanishgan maftunkor va kibor aktrisa Olga Knipper esa boshqa ayollardan farqli o‘laroq uni oila qurishga ko‘ndira oladi. 1901-yilda turmush qurganiga qaramay, juftlik farzand ko‘rolmaydi.

Antonda sil kasalligining belgilari ilk bor 24 yoshida namoyon bo‘la boshlaydi. Aytishlaricha, mazkur kasallik unda bolaligidayoq aniqlangan. Boshqa taxminlarda esa qishloqlarda shifokor bo‘lib ishlaganida qabuliga kelgan bemorlardan silni yuqtirib olgani, Saxalinda esa dardi zo‘rayib ketgani aytiladi. Ularning qay biri to‘g‘ri bo‘lishidan qat’i nazar, bir narsa aniq: yozuvchi sog‘lig‘iga beparvo bo‘lib, oiladagilari ortiqcha xavotirlanmasligi uchun kasallik bilan bog‘liq salbiy o‘zgarishlarni yaqinlaridan yashirib keladi. Keyinroq ahvoli yomonlashib shifoxonada davolanishga majbur bo‘ladi.

Tuzukroq oyoqqa turmay, ijod qilish dardida shifokorlardan uyga javob berishlarini so‘raydi. Kamiga qon aralash yo‘talayotganini ham yashiradi. Chexov hayotining ajralmas qismiga aylangan dard va og‘riqli hislar asarlariga ham ko‘chadi. Bu, ayniqsa, “Noma’lum odam haqidagi hikoya”da yaqqol bilinadi. Adib 1904-yil Badenvaylerda sil kasalligi sabab hayotdan ko‘z yumadi.

Gumanizm kuychisi

Asli mutaxassisligi shifokor bo‘lgan adib, kasbi bilan odamlar jismiga, asarlari bilan esa qalblarga shifo ulashadi. U o‘zidan avvalgi adiblar va zamondoshlari singari roman yozmagandir, ammo o‘zi afzal bilgan qisqalik bilan so‘zlarning ohorini to‘kmay jamiyatdagi muammolar, davr odamlarining maishiylikka sho‘ng‘iyotganini qahramonlari hayoti misolida ochib beradi. Yozuvchi butun ijodi davomida atrofidagilarni ruhiy karaxtlikdan uyg‘otishga urinadi. Odamlar odam bo‘lsagina, hayot yaxshilanishiga butun vujudi bilan ishonadi.

Gumanizm kuychisi sifatida e’tirof etiladigan yozuvchining “Amaldorning o‘limi”, “Buqalamun”, “Semiz va oriq”, “Qayliq” hikoyalaridagi voqealar bir-biridan farq qiladi, lekin ularda hamma muammolar negizi borib odamga taqalishini anglash qiyin emas. “Olchazor”, “Vanya tog‘a”, “Chayka” va “Uch opa-singil” nomli asarlari haligacha sahnalardan tushmay, repertuarlarni to‘ldirib, tomoshabinlarni qayta-qayta teatrlarga chaqirmoqda. “Chexovshunoslik”, “Chexov hikoyalari maktabi”, “Chexov dramaturgiyasi” kabi mahorat yo‘nalishlari paydo bo‘lgani ham bekorga emas, aslida.