Ingliz yozuvchisi Somerset Moem hayotda ko‘rgan-kechirganlarini murakkab psixologik jarayonlarga o‘rab, oddiy va tushunarli ifodalab bergani uchun ham kitobxonlar qalbidan joy olgan. “Daryo” qariyb yuz yosh bilan yuzlashib, umri oxirigacha 25 pyesa, 21 roman va 100 dan ortiq hikoya yozgan, asarlari hamon qo‘lma-qo‘l o‘qilayotgan adibning hayot va ijod yo‘liga nazar tashlaydi.
Bolalikning achchiq xotiralari
Qahramonlardagi ichki g‘alayonlarni oddiy so‘zlar bilan tasvirlashni uddalagan Somerset Moem 1874-yilning 25-yanvarida Parij elchixonasidagi ingliz diplomati oilasida tug‘iladi. O‘sha paytda Fransiya hududida dunyoga kelgan bola ushbu mamlakat fuqarosi hisoblanishi, kelajakda mabodo urush bo‘lsa, frontga yuborilishi mumkinini inobatga olgan ota-ona farzandining kelajagi haqida barvaqtroq qayg‘uradi. Shu bois, Moem diplomatik jihatdan Britaniyaga qarashli elchixona hududida dunyoga kelgan.
Ammo 10 yoshga to‘lar-to‘lmas ota-onasidan ayrilib, taqdir chalkashliklariga ko‘nishiga to‘g‘ri keladi. Uch akasi birvarakayiga Kembrijda yuristlikka o‘qiyotgani uchun yolg‘iz qolgan Somersetni Angliyada yashaydigan amakisi qaramog‘iga oladi.
Tili fransuzchada chiqqan bolakay ingliz tilini Fransiyadan ketgachgina o‘rgana boshlaydi. Yetimlik “ta’m”ini erta totgan Somerset arosatda qolgani, ikkinchi tilni tuzukroq o‘rganolmagani ortidan duduqlanib gapiradi, nutqdagi bunday buzilish esa umrining oxirigacha davom etadi. Fransuzcha aksent bilan tutilib-tutilib so‘zlaganiga ingliz tengqurlari masxarasi, tahqiriga uchragan bola do‘st orttira olmagach uyum-uyum kitoblar orasiga sho‘ng‘iydi, ulardan yupanch topadi.
O‘zlikni anglashga urinish
15 yoshida nemis tilini o‘rganish bahonasida amakisidan Germaniyaga ketishga ruxsat so‘ragan bo‘lajak yozuvchi o‘zini har doim ikkinchi darajali yozuvchilar qatoriga qo‘ygan. Geydelberg universitetida adabiyot va falsafa yo‘nalishida ta’lim olarkan, falsafiy ma’ruzalar qatori dramaturgiya va teatrga qiziqishi tobora ortib, Ibsen, Gyote, Vagner, Verlen va Dante ijodidan bahramand bo‘ladi. Oradan uch yil o‘tib, 18 yoshida Angliyaga qaytgan Moem endi avvalgi bolakayga o‘xshamas, jahon klassik adabiyoti, san’ati va musiqasi bilan shuuri to‘lib, butunlay boshqa olamlarni kashf etgandi.
Bolalikdagi tortinchoqligi o‘tmishda qolib, o‘ziga ishonchi ancha oshgan navqiron yigit kasb borasida oilasidagi erkaklardan andoza olmaslikka qaror qiladi va ulardan farqli o‘laroq yurist bo‘lishdan voz kechib, Londondagi tibbiyot maktabida o‘qishini davom ettiradi.
O‘qishni tamomlab, shifokor bo‘lib tuzukroq ishlamagan bo‘lsa-da, orttirgan tajribasi “Lambetlik Liza” nomli ilk romanini yozishda asqatadi. Ijodi bilan yaqindan tanish kitobxonlar tibbiyot uning yozish uslubiga ta’sir qilgani, asarlarida tibbiy atamalar ko‘proq qo‘llanganiga guvoh bo‘ladi. Nega doktorlik faoliyatini davom ettirmaganini so‘raganlarga: “Men odamlarning hayotdan ko‘z yumishi, og‘riqdan badani qaqshab-titrashini o‘z ko‘zim bilan ko‘rdim. Yana men umid, qo‘rquv va tasallining qanday namoyon bo‘lishiga guvoh bo‘ldim”, deydi, xolos. Insonlarning jamiki dardi – ruhiy evrilishi, jismoniy og‘riq va iztiroblarini asarlari qatiga singdiraveradi.
Ruhan erkinlikka intilish
Moemning hayotida ikki ayol bo‘lgan. Avvaliga Syu Jons sifatida mashhur bo‘lgan aktrisa Etilvina Jounzga ko‘ngil beradi. 1930-yili yozilgan “Shirin kulcha va pivo” nomli romanidagi qahramon ismi mahbubasidan ilhomlanib tanlanganini ham yashirmaydi. Tuyg‘ulari sof va samimiyligiga qaramay, Syu uning oila qurish haqidagi taklifini rad etadi.
Ikkinchi ayol esa farmasevtika sohasida ko‘zga ko‘ringan magnat Henri Uelkomning sobiq rafiqasi Siri Mogam edi. Munosabatlarni nikoh bilan mustahkamlash niyatida 1917-yili sevishganlar turmush quradi. Tez orada otalik baxtiga muyassar bo‘lgan yozuvchi dunyoga kelgan qiziga ilk kitobidagi qahramon kabi Elizabet (Liza) deb ism qo‘yadi.
Ruhi hamisha erkinlikka talpingan Somerset qizi va rafiqasini Londonda qoldirib, Gretsiya, Misr, Ispaniya, Malayziya, Xitoy va boshqa mamlakatlarga safarga otlanadi. Asarlarida hayotni, odamlarni boricha tasvirlashni ma’qul bilgan, badiiy to‘qima, safsatalarni jini suymagan ijodkor yangiliklar, taassurotlarga bo‘lgan chanqog‘ini qondirish uchun sayohatlardan beri kelmaydi. Shu va boshqa sabablar tufayli 1929-yili Siri bilan ajrashishni afzal biladi.
Muxbir niqobidagi josus
Moemning asarlari bilan tanish o‘quvchi uning yozish uslubi soddaligidan tashqari ruhiy tushkunlik bo‘rtib turishini tezda payqaydi. Adibning tarjimayi holi bilan tanishgach, bunga yetimlik, bolalikdagi iztiroblar, Birinchi jahon urushi vaqtida josus bo‘lib ishlagani, shaxsiy munosabatlardagi muammolar, ajrim sabab bo‘lganini fahmlash mumkin.
Umuman, Moem o‘zini bir qancha sohalarda sinab ko‘rish, tavakkal qilishdan cho‘chimagan. Orttirgan tajribalari asarlarining xilma-xilligini ta’minlab, muvaffaqiyat qozonishiga hissa qo‘shgan. Razvedka agenti va yozuvchilikni birlashtirib, u Kristofer Marlo, Daniel Defo izidan boradi.
Birinchi jahon urushi vaqtida sanitar qismda xizmat qilgan adib razvedka bo‘limiga o‘tkazilgach, Fransiya, Italiya, Rossiya, Amerikadan tashqari, Tinch okeani orollarining janubiy qismlarida xizmat o‘taydi. Maxfiy josus sifatidagi faoliyati “Eshenden yoki britaniyalik agent” nomli novellalar to‘plamida ham aksini topadi. Tanqidchilar ushbu to‘plamni zamonaviy josuslik janridagi romanlarning boshlanishi deydi. Rejissor Alfred Xichkok “Maxfiy agent”, “Sotqin” va “Sochsiz meksikalik” nomli filmlarini suratga olish uchun adibning asarlariga murojaat qilgan.
Ijod pillapoyasidagi yurish
Tarjimachilikdagi ilk urinishi, ya’ni Ibsenning asarlaridan o‘girmalari omadsiz yakunlanadi. Biroq birinchi romani “Lambetlik Liza” unga kutilmagan shuhrat, sharaf va mashhurlikni keltiradi. Ijodiy faoliyatida Filding, Dostoyevskiy, Dikkens va Flober asarlarini tahlil qilish barobarida davrning dolzarb tendensiyalarini ham ko‘zdan qochirmaydi.
“Insoniy ehtiroslar zalvori” nomli romanida yosh yigitcha va u ro‘baro‘ bo‘ladigan insonlarning ruhiy kechinmalarini mohirona ifodalaydi. “Oy va chaqa”, “Shirin kulcha va pivo”, “Teatr” nomli romanlari ham yetarlicha mashhurlikka erishgan. “Ledi Frederik” nomli birinchi pyesasi iliq kutib olinganidan ilhomlangan yozuvchi XX asrning birinchi yarmidagi ingliz jamiyatida ko‘zga tashlangan dolzarb masalalarni o‘zida jamlagan “Noma’lumlik”, “Sadoqatli xizmati uchun” hamda “Sheppi” pyesalarini yozadi.
Burjuaz jamiyatining munofiqona odatlarini xolis tasvirlagani uchun mashhurlikka erishgan adib 1965-yil 16-dekabrda, Fransiyaning Nitsa shahrida vafot etadi. Asarlaridan “Notanish odam Parijda”, “Teatr” va “Oy va chaqa” romanlari, “Yomg‘ir” hikoyalar to‘plami o‘zbek tiliga ham tarjima qilingan.
Izoh (0)