Инглиз ёзувчиси Сомерсет Моэм ҳаётда кўрган-кечирганларини мураккаб психологик жараёнларга ўраб, оддий ва тушунарли ифодалаб бергани учун ҳам китобхонлар қалбидан жой олган. «Дарё» қарийб юз ёш билан юзлашиб, умри охиригача 25 песа, 21 роман ва 100 дан ортиқ ҳикоя ёзган, асарлари ҳамон қўлма-қўл ўқилаётган адибнинг ҳаёт ва ижод йўлига назар ташлайди.
Болаликнинг аччиқ хотиралари
Қаҳрамонлардаги ички ғалаёнларни оддий сўзлар билан тасвирлашни уддалаган Сомерсет Моэм 1874 йилнинг 25 январида Париж элчихонасидаги инглиз дипломати оиласида туғилади. Ўша пайтда Франция ҳудудида дунёга келган бола ушбу мамлакат фуқароси ҳисобланиши, келажакда мабодо уруш бўлса, фронтга юборилиши мумкинини инобатга олган ота-она фарзандининг келажаги ҳақида барвақтроқ қайғуради. Шу боис, Моэм дипломатик жиҳатдан Британияга қарашли элчихона ҳудудида дунёга келган.
Аммо 10 ёшга тўлар-тўлмас ота-онасидан айрилиб, тақдир чалкашликларига кўнишига тўғри келади. Уч акаси бирваракайига Кембрижда юристликка ўқиётгани учун ёлғиз қолган Сомерсетни Англияда яшайдиган амакиси қарамоғига олади.
Тили французчада чиққан болакай инглиз тилини Франциядан кетгачгина ўргана бошлайди. Етимлик «таъм»ини эрта тотган Сомерсет аросатда қолгани, иккинчи тилни тузукроқ ўрганолмагани ортидан дудуқланиб гапиради, нутқдаги бундай бузилиш эса умрининг охиригача давом этади. Французча аксент билан тутилиб-тутилиб сўзлаганига инглиз тенгқурлари масхараси, таҳқирига учраган бола дўст орттира олмагач уюм-уюм китоблар орасига шўнғийди, улардан юпанч топади.
Ўзликни англашга уриниш
15 ёшида немис тилини ўрганиш баҳонасида амакисидан Германияга кетишга рухсат сўраган бўлажак ёзувчи ўзини ҳар доим иккинчи даражали ёзувчилар қаторига қўйган. Гейделберг университетида адабиёт ва фалсафа йўналишида таълим оларкан, фалсафий маърузалар қатори драматургия ва театрга қизиқиши тобора ортиб, Ибсен, Гёте, Вагнер, Верлен ва Данте ижодидан баҳраманд бўлади. Орадан уч йил ўтиб, 18 ёшида Англияга қайтган Моэм энди аввалги болакайга ўхшамас, жаҳон классик адабиёти, санъати ва мусиқаси билан шуури тўлиб, бутунлай бошқа оламларни кашф этганди.
Болаликдаги тортинчоқлиги ўтмишда қолиб, ўзига ишончи анча ошган навқирон йигит касб борасида оиласидаги эркаклардан андоза олмасликка қарор қилади ва улардан фарқли ўлароқ юрист бўлишдан воз кечиб, Лондондаги тиббиёт мактабида ўқишини давом эттиради.
Ўқишни тамомлаб, шифокор бўлиб тузукроқ ишламаган бўлса-да, орттирган тажрибаси «Ламбетлик Лиза» номли илк романини ёзишда асқатади. Ижоди билан яқиндан таниш китобхонлар тиббиёт унинг ёзиш услубига таъсир қилгани, асарларида тиббий атамалар кўпроқ қўлланганига гувоҳ бўлади. Нега докторлик фаолиятини давом эттирмаганини сўраганларга: «Мен одамларнинг ҳаётдан кўз юмиши, оғриқдан бадани қақшаб-титрашини ўз кўзим билан кўрдим. Яна мен умид, қўрқув ва тасаллининг қандай намоён бўлишига гувоҳ бўлдим», дейди, холос. Инсонларнинг жамики дарди – руҳий эврилиши, жисмоний оғриқ ва изтиробларини асарлари қатига сингдираверади.
Руҳан эркинликка интилиш
Моэмнинг ҳаётида икки аёл бўлган. Аввалига Сю Жонс сифатида машҳур бўлган актриса Этилвина Жоунзга кўнгил беради. 1930 йили ёзилган «Ширин кулча ва пиво» номли романидаги қаҳрамон исми маҳбубасидан илҳомланиб танланганини ҳам яширмайди. Туйғулари соф ва самимийлигига қарамай, Сю унинг оила қуриш ҳақидаги таклифини рад этади.
Иккинчи аёл эса фармасевтика соҳасида кўзга кўринган магнат Ҳенри Уэлкомнинг собиқ рафиқаси Сири Могам эди. Муносабатларни никоҳ билан мустаҳкамлаш ниятида 1917 йили севишганлар турмуш қуради. Тез орада оталик бахтига муяссар бўлган ёзувчи дунёга келган қизига илк китобидаги қаҳрамон каби Элизабет (Лиза) деб исм қўяди.
Руҳи ҳамиша эркинликка талпинган Сомерсет қизи ва рафиқасини Лондонда қолдириб, Греция, Миср, Испания, Малайзия, Хитой ва бошқа мамлакатларга сафарга отланади. Асарларида ҳаётни, одамларни борича тасвирлашни маъқул билган, бадиий тўқима, сафсаталарни жини суймаган ижодкор янгиликлар, таассуротларга бўлган чанқоғини қондириш учун саёҳатлардан бери келмайди. Шу ва бошқа сабаблар туфайли 1929 йили Сири билан ажрашишни афзал билади.
Мухбир ниқобидаги жосус
Моэмнинг асарлари билан таниш ўқувчи унинг ёзиш услуби соддалигидан ташқари руҳий тушкунлик бўртиб туришини тезда пайқайди. Адибнинг таржимаи ҳоли билан танишгач, бунга етимлик, болаликдаги изтироблар, Биринчи жаҳон уруши вақтида жосус бўлиб ишлагани, шахсий муносабатлардаги муаммолар, ажрим сабаб бўлганини фаҳмлаш мумкин.
Умуман, Моэм ўзини бир қанча соҳаларда синаб кўриш, таваккал қилишдан чўчимаган. Орттирган тажрибалари асарларининг хилма-хиллигини таъминлаб, муваффақият қозонишига ҳисса қўшган. Разведка агенти ва ёзувчиликни бирлаштириб, у Кристофер Марло, Даниэль Дефо изидан боради.
Биринчи жаҳон уруши вақтида санитар қисмда хизмат қилган адиб разведка бўлимига ўтказилгач, Франция, Италия, Россия, Америкадан ташқари, Тинч океани оролларининг жанубий қисмларида хизмат ўтайди. Махфий жосус сифатидаги фаолияти «Эшенден ёки британиялик агент» номли новеллалар тўпламида ҳам аксини топади. Танқидчилар ушбу тўпламни замонавий жосуслик жанридаги романларнинг бошланиши дейди. Режиссёр Алфред Хичкок «Махфий агент», «Сотқин» ва «Сочсиз мексикалик» номли фильмларини суратга олиш учун адибнинг асарларига мурожаат қилган.
Ижод пиллапоясидаги юриш
Таржимачиликдаги илк уриниши, яъни Ибсеннинг асарларидан ўгирмалари омадсиз якунланади. Бироқ биринчи романи «Ламбетлик Лиза» унга кутилмаган шуҳрат, шараф ва машҳурликни келтиради. Ижодий фаолиятида Филдинг, Достоевский, Диккенс ва Флобер асарларини таҳлил қилиш баробарида даврнинг долзарб тенденцияларини ҳам кўздан қочирмайди.
«Инсоний эҳтирослар залвори» номли романида ёш йигитча ва у рўбарў бўладиган инсонларнинг руҳий кечинмаларини моҳирона ифодалайди. «Ой ва чақа», «Ширин кулча ва пиво», «Театр» номли романлари ҳам етарлича машҳурликка эришган. «Леди Фредерик» номли биринчи песаси илиқ кутиб олинганидан илҳомланган ёзувчи ХХ асрнинг биринчи ярмидаги инглиз жамиятида кўзга ташланган долзарб масалаларни ўзида жамлаган «Номаълумлик», «Садоқатли хизмати учун» ҳамда «Шеппи» песаларини ёзади.
Буржуаз жамиятининг мунофиқона одатларини холис тасвирлагани учун машҳурликка эришган адиб 1965 йил 16 декабрда, Франциянинг Ницца шаҳрида вафот этади. Асарларидан «Нотаниш одам Парижда», «Театр» ва «Ой ва чақа» романлари, «Ёмғир» ҳикоялар тўплами ўзбек тилига ҳам таржима қилинган.
Изоҳ (0)