1989-yilning 21-oktabrida O‘zbekistonda mamlakat mustaqilligi ramzlaridan biri — o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilgan edi. 2020-yildan boshlab bu sana O‘zbek tili bayrami sifatida nishonlanmoqda. “Daryo” ushbu sana munosabati bilan oktabrni “O‘zbek tili oyligi” deb e’lon qiladi va oy davomida har kuni til masalasida turli yillarda qilingan va hamon o‘z dolzarbligini yo‘qotmagan chiqishlar, nutqlar, maqolalarni qayta chop etadi.
Bir tomchi shabnamdek mo‘jaz va tiniq elchi degan sof o‘zbekcha turkiy so‘zda qancha hikmat bor!
El deb, elat deb xalqni aytamiz. Yana yov hech qachon el bo‘lmaydi, deymiz, yomonga elakishma degan o‘gitimiz bor. Bu o‘rinda el do‘stlik, yaqinlik ma’nolarini bildiradi. El qadimda davlat tushunchasini ham ifoda qilgan. Elchi bir xalqdan, bir davlatdan boshqa yurtga yuborilgan vakilgina emas, balki elni elga el qiladigan odam, xalqlar o‘rtasida mehr rishtasini bog‘lovchi, do‘stlik ko‘prigini quruvchi hamdir.
So‘zning o‘zida shaxs zimmasidagi zalvorli yuk bor. Elchi adolat va ezgulik yo‘lida haq so‘zni aytishga burchli inson.
Uning joniga esa kafolat hujjati qilib, qonundek mustahkam, shohlar hukmidek qat’iy hikmat, aytilgan: Elchiga o‘lim yo‘q!
Omonat degan o‘zbekona so‘zga qalb qulog‘ini tuting. Qanchalar teran insoniy tuyg‘ular bor bu so‘zda. U mulk haqida aytilsa birovning omonati, jon haqida aytilsa Allohning omonati. Banda uchun dunyo omonat, dunyo uchun bandaning o‘zi omonat.
“Yog‘ilur har dam falakdan boshingga gardi firoq,O‘t ravonroqkim, omonatdir base bu eski toq.”
Inson boshiga osmondan gard yog‘ilib turadi. Biz bugun bu gardni kosmik chang, deymiz. Fazoviy jismlarning Yer atmosferasida yonib ketishidan hosil bo‘lgan kul, deymiz. Bunday gardni Hazrat Navoiy besh asr muqaddam qayoqdan bilgan, deya hayron bo‘lmang. Beruniylar, Ulug‘beklar yashagan yurtda fazo sirlari ayon edi. Hayratga sabab boshqa, ya’ni bu ilmiy haqiqatning falsafiy xulosasi, badiiy timsolidir. Ey odamzod, deydilar hazrat, boshingga yoqqan samo changlari ayriliq gardlaridir. Tomidan tuproq yog‘ilgan uyda uzoq turib bo‘lmaydi. Bunday uy omonat. Chirigan tom ostida yashash xatarli. Osmonidan gard yog‘ilgan dunyoni, bu eski toqni ham ravonroq, tezroq tark etgan yaxshidir. Omonat so‘zining ma’no tovlanishiga qarang. Uy omonat, olam omonat.
So‘z — zabarjad,So‘z — gavhar, oltin,Zargarlikning mashaqqati ko‘p.So‘zni baytga qadashdan oldinKaftingga qo‘y, to‘yib qara, o‘p!
Ona tilimni sevmasam, so‘zlariga mahliyo bo‘lmasam, hayratlanmasam menga shoirlik qayda edi!
Oftob chiqdi, quyosh chiqdi, kun chiqdi,Mehr-u shams-u xurshidi gardun chiqdi.
Bir zamon bolalar uchun aytilgan shu jo‘ngina va g‘o‘rgina ikki satrning o‘zida quyoshning oltita nomini topasiz! Sanoqni yana davom ettirish mumkin. Olimlar, topib bering, qaysi tilda quyoshning o‘ndan ortiq ismi bor! Qaysi tilda osmonni kamalak ranglaridek yetti xil nom bilan ataydilar? Osmon, falak, samo, charx, gardun, fazo, ko‘k… Bular daf’atan xayolga kelganlari xolos! Arsh, davvor, minu singari kam ishlatiladigan xos so‘zlar ham sanalsa ro‘yxat yanada uzayadi.
Ma’nodosh so‘zlarimizning ko‘pligiga sabab bor. O‘zbek tili uch daryodan suv ichgan. Diniy, ilmiy, ijtimoiy atamalarimiz asosan arab tilidan, ko‘pgina ish qurollarimiz, jomadon, xokandoz, dastshu, jomashu, dazmol, qog‘oz kabi hunarmandlikka oid so‘zlarimiz, shuningdek, yuksak she’riy uslubga xos suxanlar fors tilidan kelgan. Lekin bu qat’iy qoida emas. Aksar holat desak to‘g‘riroq bo‘ladi. Arab tilidan o‘tgan narsa va buyum nomlari ham tilimizda ko‘p: aroba, musallas, istehkom, qalam singari. Shuningdek, fors tilidan kirgan falsafiy atamalar ham talaygina. Javonmard, sarbador, charxi kajraftor, Oyinai Iskandar va hokazo. Harakat nomlari asosan turkiycha. Alisher Navoiy turkiy tildagi yuzta harakat nomi, ya’ni fe’llarni sanab, fors tilida ularning muqobili yo‘q ekanini aytganlar va turkiy tilimizning boyligi, qudratini namoyish etganlar.
Qadimda turkiy til oddiy xalq tili hisoblangan. Askarlikka oddiy xalqdan olingani uchun va fe’l o‘zaklari tur, yot, yur, ot, chop singari asosan bir bo‘g‘inli so‘zlardan tarkib topgani va buyruq berishga qulayligi bois harbiy til turkcha bo‘lgan.
“Temur tuzuklari” ni bizga yetib kelgan fors tilidagi matndan o‘zbekchaga tarjima qilar ekan, Alixonto‘ra Sog‘uniy, “men tarjima qilmadim, balki asl tiliga qaytardim,” degan edilar va misol tariqasida tingchi, bolong‘ar, jalong‘ar kabi turkiy atamalarning forscha muqobili topilmay, matnda o‘z aslicha qolganini ko‘rsatgan edilar.
O‘zbek tilining buyuk dengizi ana shu uch buyuk daryo — turkiy, arabiy va forsiydan suv ichish barobarida eski lotin, xitoy, mo‘g‘ul, rus, Yevropa tillaridan bahramand bo‘lgan.
Shu sabab tilimiz boy. Hech bir boshqa tilda bo‘lmagan shakldosh so‘zlar san’ati tuyuq o‘zbek tilida bor. Hech biri boshqa xalqda yo‘q askiya, so‘z o‘yini bizda mavjud.
Hazrat Navoiy to‘pori, qora xalq tili hisoblangan turkiy o‘zbek tilini she’riyat osmoniga ko‘tarib qo‘ydilar. “Muhokamatul lug‘atayn”ni yozib ona tilimizning fors tilidan ustun bo‘lsa ustunki, kam emasligini isbot qildilar.
Ushbu risolada yozilishicha, Navoiy ham yoshlik yillarida boshqa shoirlar kabi asosan fors tilida she’rlar yozib, nafosat ahlining olqishini olgan ekanlar. Xususan, forsiyda bitilgan “Tuhfatul afkor” qasidasining matlai to‘g‘risida hazrat Jomiy “Bahoriston” nomli asarda yozmishlarki, mazmuni shundoq: “Bu davlat yorlig‘ini osmonning peshtoqiga osilsa arziydi va bu saodat tamg‘asini Mushtariy yulduzining bo‘yniga ilib qo‘ysa, unga quvonch, iftixor bo‘lgay.”
Navoiyning so‘z boyligi beqiyos. Sababi hazrat fors tilini qanchalar mukammal bilsalar — o‘z e’tiroflari bo‘yicha: “fors alfozin kishi mendin ko‘prak bilmaydur”— arab tilini ham shu qadar barkamol egallaganlar va ularni to‘la istifoda etganlar. Turkiy tilning esa butun nazokatini, so‘zga boyligini “Muhokamatul lug‘atayn”dagina emas, butun umr, butun ijod jarayonida namoyon qilganlar. O‘zbekning sodda, to‘pori so‘zlarini ham, she’rga solish mumkin bo‘lmagan darajada oddiy va jo‘n gaplarni ham nozik g‘azalga kirita olganlarki, bundoq sehrdan lol bo‘lmay iloj yo‘q.
Sahar hovar shahi charx uzrakim hayli hasham chekdi,Shuoi xat bila ko‘hsor uza oltun alam chekdi.
Shunday yuksak uslubda yozilgan g‘azalga “supurgi” degan so‘zni kiritib bo‘ladimi? Mutlaqo mumkin emas, deysiz. Endi she’rning davomini o‘qing:
Qazo farroshi sundi charxning siymin supurgusin,Muzayyan parlari andoqki, tovusi haram chekdi.
Ajabo, buyuk iste’dod nafasi tegsa o‘zbekning qora yerda yotgan supurgisi ham osmonga ko‘tarilib, quyoshning taram-taram shu’lasiga aylanar ekan.
Yoki “tish qirchillatish” iborasini bugungi shoirlarimiz aruzi bayt u yoqda tursin, hatto xalqona sodda barmoq vaznida aytishni o‘zlariga ep ko‘rmaydilar. Navoiyga quloq tuting:
Tushda ko‘rdim yorni, shodon raqibim o‘truda,Rashkdin har lahza tish qirchillaturman uyquda.
Bunday xalq iboralari, laparlari, maqollarini “Xazoyinul ma’oniy”da ko‘plab uchratamiz va har gal bu xil jo‘n so‘zlar tagida yotgan ma’nolardan, badiiyatdan hayratga tushamiz.
Bizning shunday ulug‘ she’riyatimiz bor, boylikda beqiyos ona tilimiz bor. Til millatning bosh belgisi hisoblanadi. Til bor — millat bor. Til yo‘q — millat yo‘q. Istiqlol unut bo‘lgan davlatchiligimizni tikladi, yo‘q bo‘lishga mahkum qilingan tilimizni, demakki millatimizni asradi va aziz qildi. Endi uning biz yo‘qotib ulgurgan boyligini tiklash, turlicha “izm” tamg‘alarini qo‘yib iste’moldan chiqarilgan so‘zlarni o‘rniga qaytarish, buning uchun mumtoz adabiyotimizni chuqur o‘rganish hozirgi avlod zimmasidagi sharafli burchdir.
Gohi xayol qilaman, agar mustaqillikka ellik yil avvalroq yetishganimizda balki ikki azim daryodan suv ichgan Orol dengizimiz bu ayanchli ahvolga tushmas edi va agar sobiq tuzum yana ellik yil yashab qolganda uch dengizdan suv ichgan ona tilimizning qismati ham Orolning qismatidek bo‘lardi.
Tiklanayotgan so‘zlarimiz istiqlol chechaklaridir. Ochilajak gullar hali behisob…
Erkin Vohidov,“So‘z latofati” kitobidan olindi
Izoh (0)