XIX asrning birinchi dekadasi Rossiya va Eron tarixida alohida sahifa sifatida qoldi. Ushbu ikki mamlakat 1804-yildan boshlab, to‘qqiz yil davomida urush olib bordi, rus-fors urushining asosiy sababi sharqiy Gurjistonning Rossiyaga qo‘shib olinishi bo‘ldi. Sharqiy Gurjiston Rossiyaga 1801-yildayoq qo‘shilgan bo‘lsa-da, urush 1804-yilda boshlandi, uzoq davom etgan jang 1813-yilda Rossiyaning mutlaq g‘alabasi bilan yakuniga yetdi. Shu yillar davomida ikki davlat ko‘plab yerlar uchun jang olib bordi. “Daryo” ushbu janglar fonida Boku xonligi bilan bo‘lib o‘tgan voqea haqida hikoya qiladi.
Eron va Rossiya o‘rtasidagi sarson Boku
1806-yilning 15-oktabrida rus qo‘shini general Bulgakov boshchiligida Bokuga kirib bordi. Boshqa joylardan farqli o‘laroq, bu shaharning eshiklari ochiq bo‘lgan, uni mahalliy aholi hech qanday jangsiz Rossiyaga topshirgan edi.XVI–XIX asrlarda Kavkaz Rossiya, Usmonli va Safaviy davlatlari o‘rtasidagi olovli janglarga maydon bo‘lib xizmat qildi. Pyotr I ning fors yurishi paytida rus qo‘shinlari Kaspiy dengizining butun g‘arbiy qirg‘oqlarini egallab oldi. Sankt-Peterburgda tuzilgan shartnoma (1723-yil) natijasida Boku va Darband shaharlari, Gilon, Mozandaron va Astrobod viloyatlari Rossiya imperiyasiga qo‘shilib ketdi. Rus imperatorining maqsadi bu hududlardan sunniy musulmonlarni haydab chiqarib, o‘rniga nasroniylikni keng yoyish edi.
Ammo kelishuvdan to‘qqiz yil o‘tgach, 1732-yilda Rossiya imperiyasi Kaspiy viloyatlarini forslarga qaytarib berdi, keyinroq Ganja sulhiga binoan (1735) Darband va Boku ham tashlab chiqib ketildi. Forslarga boy berilgan ikki shahar va boshqa qal’alar 1796-yili ruslar tomonidan yana qaytarib olindi. Boku shahriga komendant qilib Pavel Dmitriyevich Sitsianov tayyorlandi. Bu voqeadan uzoq vaqt o‘tmay, Rossiya imperiyasining tashqi siyosiy yo‘nalishi o‘zgarib, ular hozirgi Ozarbayjon hududini tark etdi.
Ammo o‘z yo‘lini to‘liq hal qilmagan ruslar yana Kaspiyoldi hududlariga qaytishga qaror qildi. General-mayor Zavalishin qo‘shinlari tomonidan Bokuni egallab olishga urinish amalga oshirildi, ammo bu muvaffaqiyatsiz yakunlandi. Keyin Kavkaz gubernatori Pavel Sitsianov ushbu operatsiyani shaxsan o‘zi boshqarishga qaror qildi.1600–2000 kishilik otryad va 10 ta qurol bilan u Boku qal’asiga ko‘tarilib, 1806-yil 30-yanvarda unga yaqinlashdi. Boku xoni Husaynquliga yozgan xatida u shaharning taslim bo‘lishini talab qildi.
Xon shahar taslim bo‘lishini e’lon qildi. Qal’a kalitlarini topshirish vaqtida rus generali xonning yaqin sheriklaridan biri tomonidan otib o‘ldirildi. Shundan so‘ng, ruslar ortga chekinishga majbur bo‘ldi.
Forslarga qolgan shahar ko‘p vaqt ularning boshqaruvida bo‘lmadi. 1806-yilning oktabrida qahramon Sergey Alekseyevich Bulgakov boshchiligidagi rus qo‘shinlari Bokuga yaqinlashdi. Boku aholisi Pavel Sitsianovni xiyla bilan o‘ldirilgani uchun mumkin bo‘lgan jazodan qo‘rqib, Bulgakovni shahardan bir necha chaqirim uzoqda kutib olishdi va unga qal’a kalitlari topshirildi. Shundan so‘ng knyaz Sitsianovning jasadi tantali ravishda shaharning arman ibodatxonasiga ko‘chirildi va uning qotili Ibrohimbek Sibirga surgun qilindi.
Rossiya imperiyasi boshqaruvidagi Boku
Hokimiyatga ruslar kelganida Boku eski shahar va qal’a devorlari tashqarisidagi bir nechta devorlardan iborat edi. O‘sha paytda Bokuda 500 ta uy bor edi, aholining soni esa uch ming kishini tashkil qilardi, ammo aholining soni oshib borishi bilan shahar qal’a devorlaridan tashqarida kengayib bordi. 1813-yildagi Guliston tinchlik shartnomasiga binoan shimoliy Ozarbayjon, shu jumladan, Boku ham Rossiya imperiyasiga qo‘shilishi tasdiqlandi.Shimoliy Ozarbayjon Rossiya tomonidan ishg‘ol qilingandan so‘ng, chor Rossiyasining mustamlakachilik siyosatini amalga oshirishda yangi ma’muriy-hududiy bo‘linish boshlandi. 1840-yil 10-apreldagi sud va ma’muriy islohotlar natijasida Boku, Shusha, Sheki, Langaron, Shamaha viloyatlari okruglarga aylanib, yangi tashkil etilgan Kaspiy mintaqasi tarkibiga kirdi va Kuba okrugi Dog‘iston okrugi tarkibiga kirdi. Qirol Nikolay Ining 1846-yil 14-dekabrdagi farmoniga binoan Janubiy Kavkazning ma’muriy-hududiy bo‘linmasida yangi o‘zgarishlar amalga oshirildi. Hudud Tiflis, Kutais, Shamaxh va Darband viloyatlariga bo‘lindi. Bu vaqtga kelib, Bokudagi uylar soni 1 600 ga, aholi soni esa 8 120 ga yetgan edi.
Boku viloyat markaziga aylanib, jadal rivojlana boshladi. Shahar sezilarli iqtisodiy tiklanishni boshdan kechirdi. Absheronda yillik neft qazib olish 200-300 ming pudga yetdi. 1847-yilda Bibihaybat qishlog‘ida birinchi neft qudug‘i mexanik ravishda qazildi. Boku va atrofdagi shaharlarning jadallik bilan rivojlanishi suv va temiryo‘l aloqalari o‘rnatilishiga ehtiyoj tug‘dirdi. 1880-yil 20-yanvarda Bokuni Balaxani, Sabunchi va Suraxani sanoat zonalari bilan bog‘laydigan tor temiryo‘l foydalanishga topshirildi. 1883-yil 8-mayda Boku-Tiflis temiryo‘li ish boshladi.
XIX asrning 40-yillarida Kaspiyda bug‘ kemalari ishlashni boshladi. 1859-yilda Bokuda port qurilishi boshlandi. 1860-yilda Kaspiyda dengiz orqali tashish bilan shug‘ullanadigan “Kavkaz va Merkuriy” jamiyati 15 ta bug‘ kemasiga ega bo‘ldi.
Bokuda o‘sha vaqtda mashinasozlik, metallni qayta ishlash, kemalarni ta’mirlash zavodlari bor edi, ularda 100–500 ishchi ishlagan; bug‘ idishlarini ishlab chiqarish zavodlari va boshqalar, kemasozlik zavodi, ikki ming ishchi ishlaydigan to‘qimachilik fabrikasi, ikkita tamaki fabrikasi, sement zavodi, distillash va pivo zavodi, elektrostansiyalar, bug‘ tegirmonlari ish yuritayotgan edi. Shaharda mashina va jihozlarni ta’mirlash, qurilish materiallari, maishiy mahsulotlar ishlab chiqarish ustaxonalari mavjud edi.
Ozarbayjonning mustaqillikka erishishi
Rossiya tarkibidagi Ozarbayjon muxtoriyati g‘oyasi birinchi bo‘lib Bokuda bo‘lib o‘tgan Kavkaz musulmonlarining aprel syezdida ilgari surildi va 1917-yil may oyida Moskvada o‘tgan Rossiya musulmonlari syezdida qo‘llab-quvvatlandi. 31-oktabrda bolsheviklar Boku sovetining favqulodda chaqirig‘iga erishdi. Bu yerda ular bir qator neft ishlab chiqaruvchi zavodlar qo‘mitalari va armiya vakillari ishtirokida hokimiyatni tortib olish to‘g‘risida qaror qabul qildi.1917-yil dekabrda Boku kengashiga yangi saylovlar bo‘lib o‘tdi. Yangi ijroiya qo‘mita tarkibiga olti bolshevik, besh dashnak, to‘rt chap eser, uch o‘ng eser, ikki musavatchi kirdi. 1917-yil oxiri–1918-yil boshlarida janubiy Kavkazdagi voqealar natijasida Ozarbayjon davlat mustaqilligini tikladi. Boku Ozarbayjon Demokratik Respublikasining poytaxtiga aylandi.
Mirjalol Qosimov tayyorladi.
Izoh (0)