Oxirgi kunlarda O‘zbekistonda jamoatchilik muhokamasidagi asosiy mavzulardan biri koronavirus pandemiyasiga javoban joriy etilgan ijtimoiy masofalanish chora-tadbirlarining iqtisodiy faoliyatni keskin tushirib yuborgani va bu choralarni asta-sekin yengillatib borish masalasi bo‘lmoqda. Ba’zi hisob-kitoblarga ko‘ra, pandemiya u yoki bu shaklda yil oxirigacha, balki 2021-yilda ham davom etadi, shuning uchun ijtimoiy masofalanish chora tadbirlari vaziyatga qarab yengillashtirilishi yoki og‘irlashtirilishini kutish mumkin.
Inqirozdan chiqishda har bir davlatning uzoq muddatli strategiyasi bo‘lishi va bu o‘sha davlat iqtisodiyoti va jamiyatining tuzilishi, sog‘liqni saqlash tizimining ahvoli hamda davlat boshqaruvining yuzaga kelayotgan risklarni faol boshqara olishini hisobga olgan holda ishlab chiqilishi lozim. Helsinki universiteti doktoranti Mirzohid Qarshiyev O‘zbekiston misolida bu jarayonda qanday faktorlar muhim rol o‘ynashi va ularga taxminiy yechimlar qanday bo‘lishi haqida fikr yuritdi.
Sog‘liqni saqlash tizimining pandemiyaga tayyorligi
Iqtisodiyotni “jonlantirish” bo‘yicha amalga oshiriladigan tadbirlar, birinchi navbatda, sog‘liqni saqlash tizimining aholi o‘rtasida virus tarqalishi oshishini inqiroz va vahimasiz hal eta olishiga bog‘liq. O‘zbekistonda virus infeksiyasining birinchi tashuvchisi aniqlangan kundanoq qattiq ijtimoiy masofalanish choralari ko‘rilgani bunday vaziyatda virus tarqalishini keskin kamaytirib, sog‘liqni saqlash tizimini yangi sharoitga moslashishga, virusni yaxshiroq o‘rganishga va boshqa chora-tadbirlarni amalga oshirishga imkon yaratdi. Xo‘sh, bu imkoniyatdan qanday foydalanildi?
Davlat rahbari e’tiborida bo‘lgan katta loyihalar — 20 ming kishilik karantin zonasi va 10 ming kishilik kasalxonalarning birinchi navbatlari foydalanishga topshirildi va qurilishi jadal davom etayapti. O‘zbekiston har ming aholiga to‘g‘ri keladigan kasalxona o‘rinlari soni bo‘yicha Yaponiya, Janubiy Koreya, Rossiya va Germaniyadan ortda bo‘lsa-da, Ispaniya, AQSh, Buyuk Britaniyadan ko‘ra yaxshiroq ko‘rsatkichga ega. Virusni aniqlash uchun testlarni o‘tkazishda kerak bo‘ladigan reagentlar, PSR apparatlari hamda o‘pkani sun’iy nafas berish apparatlari xarid qilinayotgani ham xabar qilindi. Bularni ishlatish uchun esa malakali kadrlar zarur.
Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, sog‘liqni saqlash tizimida 90 mingga yaqin shifokorlar, 360 mingga yaqin o‘rta tibbiyot xodimlari bo‘lsa-da, sog‘liqni saqlash tizimining bugungi ahvoli qanday va virus tarqalishining turli etaplarida bu o‘zini qanday namoyon qilishi borasida jamoatchilik o‘rtasida yetarlicha ma’lumot mavjud emas. Xususan, Buxoro va Andijon viloyatlarida tashkil etilgan karantin zonalarida ishga noprofessional yondashish yoki Toshkent shahrida poliklinikada bo‘lgan holatlar bu tizimdagi muammolarning bir uchini chiqargandek bo‘lyapti.
Yuqorida vaziyatlar yangi virusga gumon tug‘ilganda meditsina xodimlari uchun harakatlar algoritmi yoki ishlab chiqilmagani, yoki ularning joylardagi xodimlarga to‘liq va aniq yetkazilmaganligini ko‘rsatadi.
Hali hamon televideniyeda ko‘rsatilayotgan roliklarda kasallik belgilari sanalib, bunga gumon tug‘ilganda shifokorga murojaat qilish maslahati berilmoqda. O‘zbekistonda keng tarqalgan amaliyot bo‘yicha bu gumon qilingan shaxsning mahalliy poliklinikaga borishi yoki shifokorni uyiga chaqirishini nazarda tutadi. Ayni paytda O‘zbekistonda mavjud bo‘lgan asbob-uskunalar va o‘rnatilgan qoidalarga muvofiq, mahalliy poliklinikalarda yoki uyga chiqqan holda yangi koronavirusga test o‘tkazish va aniqlash imkoniyatlari mavjud emas. Testlar sanitariya-epidemiologiya stansiyalari laboratoriyalarida o‘tkazilmoqda. Shu bilan birga ijtimoiy tarmoqlarda sog‘liqni saqlash xodimlari (hammasining o‘z shaxsiy mashinasi yo‘q va ba’zi joylarda avtobuslar ajratilmagan) o‘rnatilgan tartiblar orqali ishga kelib-ketishi qiyinlashganini ta’kidlamoqda.
Bu masalada o‘zim birmuncha tanish bo‘lgan Finlyandiya tajribasi bilan bo‘lishsam. Virus bu davlatga kirib kelgandan so‘ng, sog‘liqni saqlash tizimini xaosdan saqlab qolish va ularni epidemiya holatiga tayyorlash davlat siyosatining muhim qismiga aylandi. Qo‘llarni tez-tez yuvish maslahatlari va ijtimoiy masofalanish choralaridan tashqari, aholiga berilgan eng asosiy maslahatlardan biri — virus infeksiyasiga gumon paydo bo‘lganda uyda qolish kerakligi va telefon orqali mahalliy poliklinikaga bog‘lanish zarurligi bo‘ldi.
Barcha poliklinikalarda shunchaki ko‘chadan vrach qabuliga kirish taqiqlandi. Telefon orqali bog‘lanilgandan so‘ng va vrachlar tomonidan simptomlar yetarlicha kuzatilgach, davolashning keyingi bosqichi bo‘yicha (uyda davolanishni davom ettirish, kasalxonaga olish yoki koronavirusga test olish) qarorlar qabul qilinishi aytildi. Hukumat vrachlar uchun himoya libosi va uskunalari sifatiga alohida e’tibor qaratdi, shu tufayli Xitoydan sotib olingan katta partiya niqoblarning talabga javob bermasligi ortidan Davlat zaxira agentligi rahbari va top-menejerlari ishdan olindi.
Iqtisodiy faoliyatni xavfsiz yo‘lga qo‘yishda virus yuqish holatlarini tezlikda aniqlash va virus tashuvchisining o‘tgan muddat orasida aloqada bo‘lgan shaxslarini aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, iqtisodiy faoliyatni bosqichma-bosqich “ochish” bo‘yicha qarorlar birinchi navbatda sog‘liqni saqlash tizimining virus tarqalishining turli bosqichlarida harakatlar ketma-ketligi aniq ishlab chiqilganligi va bunda unga tushadigan yukni eplay olishi nuqtai nazaridan qabul qilinishi kerak, deb o‘ylayman.
Bunda quyidagi chora-tadbirlarni birinchi navbatda amalga oshirish kerak bo‘lishi mumkin:
- oilaviy poliklinikalardagi vrachlar qabuliga faqatgina oldindan telefon orqali yozilgandan so‘ng kelish mumkin. Bundan shifokor oldindan zudlik bilan o‘sha shaxs bilan bog‘lanadi, kasallik simptomlarini o‘rganadi va keyingi qadamlar borasida qaror qabul qiladi;
- barcha oilaviy poliklinikalarda zarur protektiv kiyim-bosh va transport bilan ta’minlangan mobil guruhlar tuziladi. Kasallarni uyga chiqib ko‘rish, aynan shu guruhlar tomonidan amalga oshiriladi;
- kasalxona o‘rinlarini va meditsina xodimlarini saqlash maqsadida kasallik yengil kechayotgan bemorlarni o‘z uyida izolyatsiyada saqlashning maqsadga muvofiqligi o‘rganilib chiqiladi;
- butun sog‘liqni saqlash tizimi uchun yetarlicha himoyalangan ichki aloqa tizimi va intranet resursi zudlik bilan yo‘lga qo‘yilib, har bir bo‘g‘indagi tibbiyot xodimlari uchun so‘nggi yangiliklar, profilaktika va davolash metodlari keng yoritiladi. Ayni paytdagi imkoniyatlardan kelib chiqqan holda, bu moslashuvchan va himoyalangan mobil ilova ham bo‘lishi mumkin;
- kasalligi aniqlangan bemorlar bilan aloqada bo‘lgan shaxslarni tezlikda aniqlash hamda ularni tezda boshqalardan ixotalashda axborot-kommunikatsiya texnologiyalari imkoniyatlaridan keng foydalanish, xususan, shaxsiy ma’lumotlarni sir saqlash tamoyillariga asoslangan umumdavlat “kontakt treysing” mobil ilovalarini ishlab chiqish va keng joriy etish yaxshi foyda beradi;
- kasallik og‘ir kechishi mumkin bo‘lgan risk guruhlariga virus yuqishi imkoniyatlarini imkon qadar pasaytirish bo‘yicha turli soha mutaxassislari tomonidan innovativ yechimlar ishlab chiqish rag‘batlantirish lozim. Ortiqcha vaznga ega shaxslar va O‘zbekistonda keng tarqalgan boshqa kasalliklar uchun pandemiya davomida o‘zini tutish bo‘yicha ko‘rsatmalar ishlab chiqish va keng tarqatish maqsadga muvofiq;
- testlarni kengroq o‘tkazish maqsadida mavjud xususiy diagnostik laboratoriyalar va ularning xodimlarini PSR tahlillari o‘tkazishga tayyorlab boriladi va jalb qilish choralari ko‘riladi;
- sog‘liqni saqlash tizimida turli soha shifokorlari, epidemiologlar, statistika va modellashtirish bo‘yicha mutaxassislar jamlanib, virus tarqalishi epidemiologik modellarini kundalik ishlab chiqib, maxsus komissiyaga taqdim qilib boradi.
Iqtisodiy faktorlar
Prezident administratsiyasi huzuridagi Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi mutaxassislarining hisob-kitoblariga ko‘ra, O‘zbekistonda iqtisodiy faol aholining 45 foizi norasmiy sektorda faoliyat yuritadi. Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi esa 2019-yil birinchi yarmida 2,6 million o‘zbekistonlik chet elda vaqtinchalik mehnat faoliyati olib borganini ma’lum qilgan.Mutaxassislarning fikricha, daromad solig‘i to‘lamasa-da, ushbu ikki katta guruh O‘zbekiston iqtisodiyotiga va egri soliqlar orqali davlat byudjeti daromadlari shakllanishiga salmoqli hissa qo‘shib kelgan. Kiritilgan qat’iy karantin tartibi hamda global miqyosda talab va taklifning kamayishi bu ikki guruh daromadlarining keskin tushib ketishiga sabab bo‘ldi. Formal sektorda ishlayotganlar nisbatan himoyalangan bo‘lsa-da, iqtisodiy inqiroz cho‘zilishi bu guruh daromadlarining ham keskin pasayib borishini anglatadi.
Ko‘pchilik rivojlangan davlatlarda bo‘lgani kabi turli nodavlat himoya to‘rlarining mavjud emasligi, aholi jamg‘armalarining nisbatan kamligi hamda katta qismi norasmiy sektorda ishlayotgani inqiroz tufayli qiynalib qolgan aholiga tezroq manzilli yordam ko‘rsatishning ham muhimligini, ham juda qiyinligini ko‘rsatadi.
Mavjud vaziyatda ma’lum bir toifalardan (ayni paytda daromadi ma’lum miqdordan yuqori summani tashkil etayotganlar, pensionerlardan) tashqari barchaga pul mablag‘lari tarqatish eng oqilona yechimlardan biri sifatida ko‘rinmoqda. Tabiiyki, ayni paytda norasmiy daromad olib turgan yoki pul jamg‘armasi o‘ziga yetarli bo‘lgan shaxslarga ham mablag‘lar kelib tushishi mumkin. Shuning uchun, istagan shaxslarga ajratilgan mablag‘larni qaytarish imkoniyati ham berilishi kerak.
Ayni paytda ko‘pchilik ekspertlar va davlat mulozimlari tomonidan xizmatlar sohasining eng keyin safga qaytishi to‘g‘risida fikrlar berilmoqda. Fikrimcha, ma’lum bir cheklovlar bilan ba’zi bir xizmat turlariga ruxsat berishni ko‘rib chiqish mumkin. Masalan, sartaroshxona, go‘zallik salonlari, pullik meditsina xizmatlari, savdo do‘konlariga binoda bo‘lishi mumkin bo‘lgan odamlar soni cheklangan holda ishlashiga sharoit yaratish va zarur hollarda qaytadan cheklash.
Shaharlarda iqtisodiyotning tiklanishi ko‘p hollarda yo‘lovchi transportiga ham bog‘liq. Aksariyat mamlakatlar bu borada ham cheklovlar (xususan, yo‘lovchilar soniga) o‘rnatmoqda. Hozirgi kunda mavjud yechimlardan biri — davlat va xususiy tashkilot va korxonlarida ish soatlarining qisqartirilishi va ish boshlanish vaqtlarini turlicha belgilash orqali jamoat transportiga ertalabki va kechki yuklamani qisqartirish bo‘lishi mumkin.
Bu esa ommaviy ovqatlanish joylariga ham bir vaqtdagi yuklamani avtomatik ravishda tushirishi mumkin. Shuningdek, boshqa jamoat joylarida bo‘lgani kabi ommaviy ovqatlanish joylariga ham maydoniga nisbatan bir paytda bo‘lishi mumkin bo‘lgan xo‘randalar soniga cheklovlar o‘rnatilishi kerak.
O‘zbekistonga xos muammolardan biri savdo sektorida bozorlarning, ayniqsa nooziq-ovqat bozorlarining keyingi faoliyatini yo‘lga qo‘yish bo‘ladi. Bozorga borib ko‘rganlar yaxshi biladi: unda ijtimoiy masofalanish choralari yo‘lga qo‘yish deyarli imkonsiz. Agar bu bozorlar uch-to‘rt oy yoki undan ko‘proq vaqt yopilishi varianti bo‘lsa, keyingi savol ularda faoliyat yuritgan minglab aholini boshqa daromad manbalariga yo‘naltirish kerak. Bozorlardan tashqarida joylashgan do‘konlar uchun ham bir paytda bino ichida bo‘lgan odamlar soniga ma’lum bir cheklovlar o‘rnatilishi kerak bo‘lishi mumkin.
Ommaviy tadbirlar (konsertlar, tomoshalar, sport musobaqalari va boshqalar) iqtisodiyoti esa eng oxirgi tiklanishi mumkin bo‘lgan soha hisoblanadi.
Demografik va ijtimoiy faktorlar
O‘zbekistonda ijtimoiy munosabatlar o‘zining birmuncha yuqori daraja ekanligi bilan ajralib turadi. Aholining katta qismi zich mahallalarda yashaydi, qo‘ni-qo‘shni, qarindoshlar va hattoki notanish odamlar bilan quyuq munosabatda bo‘lamiz.
70 yoshdan oshgan keksalar O‘zbekiston aholisining 2,6 foizini tashkil etsada, ularning deyarli bari uch yoki to‘rt avlod vakillari birga yashaydigan xo‘jaliklarda istiqomat qiladi. Ushbu risk guruhini alohida ajratish (masalan, qariyalar uylari yoki sanatoriylarga vaqtincha chiqarish) deyarli imkonsiz va samarasiz ham bo‘lishi mumkin. Ularga virus yuqishi imkoniyatlarini imkon qadar tushirish bo‘yicha turli soha mutaxassislari tomonidan innovativ yechimlar ishlab chiqish rag‘batlantirish lozim.
O‘zbekiston jamiyatini to‘ylarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Eng oxirgi o‘zgarishlardan so‘ng ham bitta oilaviy tadbirga 450 tagacha odam yig‘ilishi mumkin (masalan, 250 kishi ertalabki oshga va 200 kishi kechki to‘yga). Ayni paytda aholining katta qismi may oyi oxirigacha to‘y-hashamlar rejalashtirmayotgani ham aniq. Ammo, bu kabi tadbirlarni butun bir yil davomida taqiqlab qo‘yish imkonsiz, bu borada maxsus guruhlar hozirdan hisob-kitoblarni qilib, nisbatan boshqarsa bo‘ladigan darajani (masalan, mehmonlar sonini 50 kishidan oshirmaslik) topishi muhimdir.
Davlat boshqaruvi
Joriy sog‘liqni saqlash va iqtisodiy soha inqirozi davrida davlat boshqaruvi sohasi eng katta imtihonlardan biriga duch keldi.O‘zbekistondagi mavjud iqtisodiy, ijtimoiy, demografik faktorlar va sog‘liqni saqlash tizimining ahvoli davlat boshqaruvi tizimidan voqealar rivojiga juda tez reaksiya qilish yoki uni avvaldan ko‘ra bilish va shunga yarasha javob qarorlarini oldindan tayyorlab qo‘yishni talab qilmoqda. Shu bilan birgalikda, o‘zgarib turadigan epidemiologik vaziyat hududlar va iqtisodiy sohalar kesimida ham shunday egiluvchanlikni (gibkost) va ma’lum bir ma’noda qarorlar qabul qilish paradigmasini qayta ko‘rib chiqishni taqozo qiladi. Qarorlar qabul qilishda bir vaqtning o‘zida detsentralizatsiya (masalan, viloyat va tuman hokimlariga) va shu bilan birga koordinatsiya (turli xil soha vakillarining ishtiroki) yanada muhim rol o‘ynaydi.
Insonlar orasida yuzma yuz muloqotni keskin kamaytirish uchun boshqaruv jarayonining va davlat xizmatlarining juda katta qismi raqamlashtirilishi kerak. Bu nafaqat Davlat xizmatlari markazlari orqali ko‘rsatilayotgan xizmatlar, balki sog‘liqni saqlash va ta’lim (ayniqsa oliy ta’lim)ga taalluqlidir. Telemeditsina va masofadan ta’lim olish imkoniyatlarini oshirish muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birgalikda, inqiroz davrida Konstitutsiya bilan belgilab qo‘yilgan hokimiyatlarning o‘zaro tiyib turish, ularning xalq va xalq vakillari oldida hisobdorligi, hokimiyat faoliyatida jamoatchilik ishtirokini qo‘llab-quvvatlash tamoyillari chetga surilishi emas, balki yangi pog‘onaga ko‘tarilishi muhim. Ko‘pchilik tadqiqotchilar fikriga ko‘ra, davlat va jamiyat o‘rtasida ishonch rishtalarini yanada mustahkamlanishi inqirozdan chiqishda eng asosiy faktor bo‘ladi.
Muallif fikri tahririyat nuqtai nazaridan farq qilishi mumkin.
Izoh (0)