“Kitobni yoqishdan ham kattaroq jinoyat bor”. “Farengeyt bo‘yicha 451 daraja” asari haqida
“Daryo”dan yangi loyiha – “Jahon adabiyotining eng buyuk asarlari”.
Newsweek jurnali tomonidan 2019-yilda jahon adabiyotining eng buyuk 100 asari ro‘yxati taqdim etilgan edi. Bloger Nurbek Alimov bu asarlarning eng muhimlari haqida o‘z fikrlarini bildirib o‘tadi. Uning taqrizlari kitobxonlarga eng yaxshi asarlar haqida ma’lumot topishda, mutolaa uchun kitob tanlashda yordam beradi deb umid qilamiz.
Quyidagi taqriz Rey Bredberining “Farengeyt bo‘yicha 451 daraja” romaniga bag‘ishlanadi.
Fleshbek
Bolalik paytimda bir kuni do‘stimning uyiga borsam, oyisi tandirga olov qalab non yopayotgan ekan. Ko‘rishgani yaqinlashdim, salom berishni ham unutib tandir yonidagi ichi ochiq, o‘rtasidagi varaqlari yirtilib, shabboda ta’sirida yelpinib turgan kitobga ko‘zim tushdi. Ma’mura opa u kitobni yirtib, varaqlari yordamida tandirga o‘t qalagan ekan... Yugurib borib kitobni qo‘limga oldim, changlarini artib, ustiga qaradim, taqdir hazilini qarangki, kitobning nomi “Farengeyt bo‘yicha 451 daraja” edi...
Men opaga uyimizdan gazeta olib kelib berishni va’da qilib, o‘sha kitobni olib ketdim. Kitobni o‘qishni boshladim-u, og‘zim ochilib qoldi: uning birinchi so‘zlaridanoq shu gaplar yozilgan edi: “Yoqish huzur bag‘ishlar edi. Narsalarning yonishini va qorayib, holati o‘zgarishini ko‘rishning qandaydir boshqacha lazzati bor edi...”
Ammo davomida ayrim abzatslarni qayta-qayta o‘qisam ham hech narsaga tushuna olmadim. Keyinchalik, yoshim ulg‘aygach, kitobni qayta o‘qib chiqib, u insoniyat tarixidagi eng buyuk asarlar ro‘yxatiga loyiq ekanini anglab yetdim. Zero, “yaxshi kitobni birdaniga tushuna olmaysan”.
Roman haqida
“Farengeyt bo‘yicha 451 daraja” kitobi fantastik janrning daholaridan bo‘lmish Rey Bredberi tomonidan 1953-yilda chop etilgan. Kitob sahifalari hozirda amalga oshgan va oshayotgan bashoratlarga boy. Rey Bredberi fantast yozuvchi bo‘lsa-da, uning asarlari, hikoyalari xayolimda uni haqiqiy realistik va hayotiy mutafakkir sifatida shakllantiradi. Agar u kelajak haqida yozishini olib tashlasak, uning personajlari, ularning xarakterlari, u ochib bergan individlar yonimizda, atrofimizda yuribdi. Bredberi haqiqiy psixologizm ustasi, uning eng yorqin tarafi men uchun aynan shunda.
XX asrning fantastik asarlarini o‘qishning o‘zi juda qiziqarli. Chunki o‘sha davrlarda yozilgan fantastika, hozirga kelib oddiy haqiqatga aylanmoqda. Bu kitob muqobil tarixning oltin jamg‘armasidan o‘rin olgan, Oruell va Xaksli kitoblari kabi klassik antiutopiya hisoblanadi. Romanni o‘qir ekansiz, sizni muallifning bashoratlari hozirgi kunimizga qanchalik yaqin ekanini anglash hayajonga soladi. Texnologiyalar rivojlanishi bilan odamlar bir-biri bilan juda kam jonli muloqot qiladigan bo‘lib qoldi. Juda ko‘p vaqtni televizor qarshisida o‘tkazishadi, qanaqadir virtual hayotda yashashadi. Hozir biz kitoblarni yoqmasak ham, kam o‘qiyapmiz, kitob o‘qiydigan odamlar rostan ham oz hozir. Televizor, kompyuter, telefon, internet bois vaqt hech narsaga yetmaydi. Telegram’da yuzlab bo‘lar-bo‘lmas kanallarga a’zomiz, har kuni tonnalab axborotni bilishimiz kerakday go‘yo. Qaysi mashhur odam kimga uylandi, qilichboz qizning Instagram’i, kim o‘ldi, kim ajrashdi, dollar kursi, benzin narxi, Tokio hayvonot bog‘ida panda bolasi tug‘ildi... Aslida biz shu axborotsiz ham tinch yashashimiz mumkin, lekin buni o‘ylab ko‘rishga ham vaqtimiz yo‘q. Pul ishlab topish kerak, iste’mol qilish kerak, yana ko‘proq topish kerak, ko‘proq iste’mol qilish kerak...
Oq-qora televideniye asrida, telefon apparatlari faqat boy xonadonlarda bo‘lgan, odamlar kinoteatrlarga bayram kabi borgan yillar, bizda Orol dengizi “eson-omon” quritilayotgan davrlarni tasavvur qiling. Aynan shu davrda dunyoqarashingizni o‘zgartirib tashlashga qodir, hozirgi kunimizga nisbatan ko‘zimizni kattaroq ochib qarashga majbur qiladigan ushbu durdona asar dunyo yuzini ko‘rgan.
Asar bosh qahramoni orqali biz texnologiyalarsiz bir soniya ham yashay olmaydigan insonlar olamiga tushamiz. Telefonlar insonlarning qulog‘ida joylashgan, odamlar har qanday transportda reklama orqali zombilashtiriladigan, teleekranlar oiladagi har qanday jonli muloqot o‘rnini bosadigan olam. Bularning bari bundan 66 yil avval tasvirlangan.
Syujet
Asar qahramoni – oddiy o‘t o‘chiruvchi ishchi Gay Monteg. O‘zi anglamagan holda jamiyatni qul qilishda bevosita ishtirok etadi. U o‘t o‘chiruvchi bo‘lib ishlasa-da, vazifasi... kitob yoqish...
Asar qahramonining kunlari bir xilda – uy–ish–uy shaklida o‘tadi. Uning ayoli – uy bekasi, kun bo‘yi televizorda odamlarning hayoti, ularning tanishuvi, sevishishi, urishishi aks etgan syujetni onlayn rejimda tomosha qilib o‘tiradi (hozir bunday reality-shoular judayam ko‘p va, eng achinarlisi, aksar insonlar qiziqib tomosha qiladi boshqalarning hayotini, shaxsiy hayotini unutgan holda).
Monteg har kuni ishxonasida olovda kitob yoqadi. Chunki hukumat kitob odamlarning baxtiga xalaqit qiladi deb hisoblaydi. Lekin kunlarning birida qo‘shni bo‘lib yashaydigan, chin insonga xos yorqin hissiyotlarni his qila oladigan qiz Klarissa bilan tanishgach, u qilayotgan ishi xatoligini anglay boshlaydi, kitob baxtga xalaqit bershi haqidagi gaplarga shubha bilan qaray boshlaydi. Gay bu beg‘ubor qiz bilan tanishgach, hozir u uchun umuman ma’nosini yo‘qotgan butun o‘tgan hayotini qaytadan o‘ylab chiqishga majbur bo‘ladi. Natijada u xotini va ishini tashlab ketadi, ishidagi boshlig‘i Bittini yoqib yuboradi, oldinlari kitob yoqqani kabi...
Monteg shahardan qochadi, jamiyat tomonidan ajratib qo‘yilgan, o‘zi kabi hammadan boshqacha o‘ylay boshlagan boshqa insonlarni uchratadi. Ular ichida olimlar ham bo‘ladi. Ularning maqsadi kelajak avlod uchun minglab yil davomida insoniyat tomonidan yig‘ilgan bilimlarni asrab qolish edi.
Iste’molchilar va “ura-ura”chilar jamiyatida olimlar va Monteg kabi tanqidiy fikrlovchi personajlar, oz bo‘lsa-da, borligidan xursand bo‘lasan. Monteg va uning sheriklari despotizm jamiyatida, his qilish, o‘ylash, erkin fikrlash huquqi va hayoti mazmuni uchun kurashga otlanadi…
Tahlil
Asardagi deyarli har bir qahramon hamma narsaga befarq qaraydi: yulduzli osmon go‘zalligidan tortib o‘zining yaqinlarigacha. Erlariga, xotinlariga va, eng dahshatlisi, bolalariga. Lekin ular Goncharovning Oblomovi kabi ko‘chaga chiqishga, harakat qilishga eringanlar emas. Ular ishga boradi, ularning do‘stlari, tanishlari bor. Ular baxtli bo‘lgan yoki, harqalay, baxtli ekaniga allaqachon o‘zini ishontirgan insonlar jamiyati. Lekin do‘stlaring bilan faqatgina “Ko‘rdingmi, ‘Ummon’ning yangi klipi chiqibdi” yoki “ iPhone’ning yangisi zo‘r ekan” kabi safsata mavzularda gaplashsang, o‘z ayolingni yoki eringni sevmasang, uni begona inson deb bilsang, bu qanaqa baxt? Bunda baxt yo‘q.
Dunyoda qolgan so‘nggi kitoblar yoqilmoqda, ular kimgayam kerak? Axir hech kim ularni o‘qimasa. Undan ko‘ra yangi chiqqan serialni, yoki ekrandan senga qarab, hozir qanday yaxshi yashayotganimiz haqida gapirayotgan boshlovining “hayotiy” ko‘rsatuvini ko‘rgan yaxshi. Faqatgina bosh qahramon uning yuragini yeb yotgan savollarga kitoblardan javob topishni xohlaydi.
Lekin men Montegni ham ijobiy qahramon deya olmayman: qasddan bo‘lmasa-da, u qotillik sodir etadi... Asardagi yagona ijobiy qahramon – tabiatning go‘zalligidan chin dildan xursand bo‘la oluvchi beg‘ubor Klarissa. Aynan u qahramonimizni yulduzli osmonga tikilib qarab huzurlanish orqali ko‘p yillik mental uyqudan uyg‘otgan edi.
Bu asar dunyosida yaxshi insonlar juda kam, bu olamda omma bilan oqim bo‘lib suzmasang, sen undan aksilijtimoiy qarashlarga ega inson sifatida quvilasan. Asarning eng asosiy postulatlaridan birini qahramonlardan biri bo‘lmish Bitti aytadi: “Insonlar jamiyatdagi bunday befarqlik va soxta baxt holatiga o‘zlari tanlab kelgan, ularni hech kim majburlamagan, chunki buni o‘zlari ong ostida xohlagan”.
Xulosa
Hech narsa insonni qayg‘urish, fikrlash, his qilish va o‘ylashsiz yuqori insoniylik cho‘qqisiga ko‘tara olmaydi. Qanday maqsad uchun qiynalayotganining sababini tushunish esa insonni rivojlanish bosqichining navbatdagi pog‘onasiga olib chiqadi. Insonni qiyinchiliklardan xoli qilish u rivojlanish xususiyatini yo‘qotishiga olib keladi. Bunda u xavfsiz, boshqariluvchi va harakatlarini oldindan bilish mumkin bo‘lgan mavjudotga aylanib qoladi.
O‘ylaymanki, eskirgan va dolzarbligini yo‘qotgan asarlar o‘rniga inson ichki olamining eng chuqur yerlarigacha yetib boruvchi bunday asarlar maktab dasturiga kiritilishi kerak.
Men uchun bu roman xolis va mendan hech narsa talab etmaydigan ustoz kabidir. Sen o‘zingni standartlarga haydaganing sari haqiqiy “men”ingni yo‘qotib qo‘yasan. Biz – insonlar har birimiz alohida o‘zgacha olammiz. Bir xillik esa baxtga emas, befarqlikka eltuvchi yo‘ldir.
Romanni to‘liq o‘qib chiqishni tavsiya qilaman. Hozirgi paytda dunyodagi ko‘p muammolar ildizini tushunish uchun kitobda olg‘a surilgan g‘oyalar haqida o‘ylab ko‘rishingizni maslahat beraman.
Ko‘proq kitob o‘qing va rivojlaning, zero kitobdan yaxshi narsa faqatgina yaxshi kitobdir!
Kitobdan iqtiboslar:
“Kitoblar haqida ularning muqovasiga qarab xulosa chiqarmang”;
“Biz shunchaki o‘zimiz hech narsani anglatmaymiz. Muhimi biz emas, biz miyamizda saqlayotgan narsalardir”;
“Sen nima ish qilayotganing muhim emas, muhimi shundaki, har bir qilgan ishingga shunday yondoshginki, unda sening bir qisming qolib ketsin. Shunchaki dalada o‘t o‘rayotgan odam va haqiqiy bog‘bonning ham farqi aynan shunda”;
“Endi sizga tushunarli bo‘ldimi, nima uchun kitoblarni yomon ko‘rishadi va ulardan qo‘rqishadi? Chunki ular hayotimiz yuzidagi ajinlarni ko‘rsatib turadi”;
“Ha. Bo‘sh vaqtimiz yetarli. Ammo o‘ylash uchun vaqtimiz bormi?”;
“Har bir yangi avlod bizga insoniyat xatolarini eslatib turadigan odamlarni qoldirib ketadi”;
“Kitob yoqishdan ham og‘irroq jinoyat bor, masalan, uni o‘qimaslik”.
Qiziqarli faktlar:
- Rey Bredberi kitobini “Farengeyt bo‘yicha 451 daraja” deb nomlashiga sabab, go‘yoki shu haroratda qog‘oz yona boshlaydi. Aslida qog‘oz Selsiy shkalasi bo‘yicha 450 dan yuqori temperaturada yona boshlaydi. Muallifning tan olishicha, bu xatolik yuz berishiga sabab, u kitobga nom tanlayotganda o‘t o‘chirish boshqarmasi mutaxassisi bilan maslahatlashgan va u harorat shkalalarini adashtirib yuborgan;
- Asar bosmadan chiqqanidan ko‘p o‘tmay Ballantine Books nashriyoti tomonidan maxsus 200 nusxadan iborat qismi chop etilgan. Qiziq tomoni shundaki, kitoblar asbest moddasi ishlatilgan maxsus muqovada chiqarilgan bo‘lib, yong‘inga chidamli bo‘lgan;
- HTTP protokolining xatolarini ichida foydalanuvchilar ko‘proq 404 statusi bilan to‘qnash keladi. Not Found (“topilmadi”) foydalanuvchi tomonidan tuzilgan so‘rovnoma asosida, server ma’lumot topa olmagach ko‘rinadigan xatodir. Yana 403 – Forbidden (“taqiqlangan”) xatosini ham ko‘rsatishi mumkin. Bunda server ma’lumotga ega, lekin u yerga kirish huquqi chegaralanganligi bois foydalanuvchiga ochib bera olmasligini anglatadi. Ko‘plab shunday xatolar ichida 451 ham bor. Bu davlat organlari yoki mualliflar tomonidan sahifani ko‘rishga taqiq qo‘yilganini bildiradi. Ushbu xato maqomining raqami Bredberining “Farengeyt bo‘yicha 451 daraja” kitobiga ishora qiladi.
Muallilf fikri tahririyat nuqtai nazaridan farq qilishi mumkin.
