O‘zbekistonda hokimlar vazifaga tayinlanganligidan ko‘p o‘tmasdan “buzila” boshlashiga yoki xalq oddiygina aytgandek, oyog‘i yerdan uzilishiga sabab nima? Samarqandlik jurnalist Toshpo‘lat Rahmatullayevga ko‘ra, buni faqat ularning shaxsiy qusurlari bilan izohlab bo‘lmaydi, chunki tayinlashdan oldin ular ko‘plab tekshiruvlardan o‘tadi.
Bu holning asosiy sababi joylarda birinchi rahbarning hokimi mutlaqqa aylanishiga olib keluvchi sharoit va imkoniyat yaratib qo‘yilganligidadir. Ular nafaqat aholiga, balki o‘zidan pastda turuvchi davlat organlari oldida hisobotdor emas va tanho mansab pillapoyasida o‘zidan yuqori turuvchilar aytganini so‘zsiz bajaradi. Shundan ular o‘z faoliyati davomida “past”ga emas, doimo “tepa”ga qarab ish ko‘radi.
Odamlarni mensimaslik, o‘z ustidan nazoratni yo‘qotib, katta-kichik yig‘ilishlarda o‘zgalarni kamsitish, haqoratlash kabi illatlar ba’zi bir hokimlar uchun odatiy holga aylandi. Oldingi hokim qabul qilgan hujjatlarni, ayniqsa, yer ajratish haqidagi qarorini bekor qilish, yer maydonlarini boshqalarga berib yuborish kabi holatlar ham talaygina. Bunga istagancha misol keltirish mumkin.
Hokimlar aholi huzuriga biror-bir masalani hal qilish uchun borsa, o‘zi bilan prokuror va ichki ishlar organi boshlig‘ini olib boradi. Lekin ular doim ham hal qilinishi lozim bo‘lgan muammoga daxldor bo‘lmasligi mumkin. Ko‘pchilik guvoh bo‘lgan bo‘lsa kerak: hovli-joyni buzish, fermerni topshiriqni vaqtida bajarmading deb tergash, bir tadbirkor mulkini boshqasi foydasiga olib qo‘yish lozim bo‘lgan paytda hokim yonida huquq-tartibot organlari rahbari hozir bo‘ladi. Davlat boshqaruv organi rahbari hatto noqonuniy harakat qilgan paytda ular — qonun posbonlari jim turadi.
Keyingi bir-ikki oy ichida OAVda Pastdarg‘om tumani hokimi bilan bog‘liq bir qator ma’lumotlar e’lon qilindi. Ulardan yangi tayinlangan hokimning bir fermerdan baliqchilik xo‘jaligini olib qo‘yib, boshqa tadbirkorga berayotganligi, o‘sha fermerni haqorat qilganligi, uning xotini erini himoya qilish maqsadida gapirmoqchi bo‘lganida, o‘sha yerda hozir bo‘lgan IIB xodimi unga aralashmaslikni talab qilganligi kabi salbiy holatlarni bilib oldik.
Biz o‘zimizning haqli talabimizga javoban mas’ul shaxslarning hokimni qalqon qilishini ko‘p ko‘rganmiz, aniqrog‘i eshitganmiz. Ana shu amaldorlar “hokim aytdi”, “bu hokimimizning topshirig‘i”, “hokimimiz shunday buyruq bergandan so‘ng siz ham, biz ham nima qila olardik?” kabi so‘zlari bilan hudud birinchi rahbarining qonuniy yoki qonunga zid talabini bajaradi.
Adolat yuzasidan gapiriladigan bo‘lsa, hamma hokim ham so‘kong‘ich va urong‘ich emas ekan. Madaniyatli va ma’naviyati yuqori bo‘lgan, boshqalarni kamsitishdan o‘zini saqlay oladigan rahbarlar ham oz bo‘lsa-da, bor. Masalan, ancha yillar prokuratura tizimida ishlagan, so‘ngra 15 yildan ko‘proq vaqt davomidi uchta tumanga hokim bo‘lgan Bahodir Sa’dullayevning so‘kinganini hech kim eshitmagan.
Yoki Samarqand shahar hokimi Furqat Rahimov ham yomon so‘zlardan o‘zini tiyib turayotgan rahbarlardan. U vazifaga yangi tayinlangach, shahar faollari bilan bo‘lgan uchrashuvda shunday degan edi: “Samarqand azaldan madaniyat va ma’rifat o‘chog‘i bo‘lgan. Bu yerga so‘kong‘ich rahbar yarashmaydi, bu eski ma’naviyat o‘chog‘i qo‘pol so‘zni ko‘tarolmaydi”. O‘shanda yangi hokim har bir rahbardan faqat uning egallab turgan mansabidan kelib chiqadigan vazifalarnigina bajarishni talab qilishini ta’kidlagan edi: “Har bir kishi o‘z zimmasidagi yumushni vaqtida bajarsa, olam guliston. Aks holda, bunday rahbar kimga kerak? So‘kish bilan bundaylarni tuzatib bo‘ladimi?”
Shu vaqtgacha vaziyatni o‘nglash maqsadida hokimlarni almashtirish tartibi amal qilib kelmoqda. Avvallari viloyat hokimlari har uch-to‘rt yilda o‘zgarib tursa, oxirgi yillarda ularning “hukmronlik” davri olti oy bilan cheklanayotganligiga guvoh bo‘lyapmiz. Tuman va shahar hokimlarining vaziyatini bundan yaxshiroq deb bo‘lmaydi.
Demak, bu yerda gap faqat birinchi rahbarning shaxsiy qusurida emas. Hudud miqyosida rahbar qo‘liga cheklanmagan hokimiyat berib qo‘yilganligi ularni o‘sha hududning mutlaq hokimiga aylantirib qo‘ymoqda. Boshqaruv tizimini o‘zgartirish orqali bu kamchilikni tuzatish, hokimlar mas’uliyatini oshirish va hisobotdorligini ta’minlash mumkin bo‘ladi.
Mahalliy davlat boshqaruv tizimini isloh qilish uchun bu borada ilgarilab ketgan davlatlar tajribasini o‘rganish ahamiyat kasb etadi. Masalan, demokratik mamlakatlarda davlat boshqaruvining barcha bo‘g‘inlarida o‘zaro tiyib turish va qarshi ta’sir etish (inglizchada checks and balances) tizimi samarali amal qiladi. Bu tizim manfaatlar muvozanatini saqlab turishning muhim omili sanaladi.
Hokimiyatlar bo‘linishining konstitutsiyaviy tamoyili hayotga joriy etish uchun bizda ham xalq deputatlari viloyat (shahar, tuman) kengashlari hokimning boshqaruvidan chiqarilishi lozim. Hokim faqat ijroiya hokimiyatining raisi bo‘lib qolmog‘i shart. Uning vakolatiga nimalar kirishi aniq belgilab qo‘yilishi zarur. Xalq deputati kengashini boshqa kishi boshqarsin. Hokim kengash oldida muntazam hisobot berib tursin.
“Hokim” atamasini ham o‘zgartirish kerak. Viloyat, tuman, shaharning birinchi rahbarini “hokim” emas, “rais” deb atalsa. Masalan, “Samarqand shahar hukumati raisi”.
Demokratik mamlakatlarda aholi muammolarining 80 foizi mahalliy davlat organlari darajasida hal bo‘lar ekan. Biz ham qachonlardir shunga erisharmiz?! Bu haqda ko‘p gapirmasdan, hayot tajribasi asosida bildirilgan ikkita fikrga quloq tutaylik. Ulardan birini mashhur yozuvchi, ikkinchisini boshqarish tizimini ichidan bilgan AQSh prezidenti aytib o‘tgan.
Agar Bernard Shou “Umuman aytganda, hokimiyat odamlarni buzmaydi, ahmoqlar hokimiyatga chiqsa, hokimiyatni buzadi” degan bo‘lsa, Tomas Jeferson “Boshqarish san’ati bor-yo‘g‘i halol bo‘lish san’atidan iboratdir” degan ekan.
Izoh (0)