Bolaning ilk so‘zlari uning aqliy rivojlanishidagi muhim bosqichlardan biridir. Bu jarayon nafaqat ota-onalar uchun quvonchli lahza, balki mutaxassislar uchun ham bolaning umumiy rivojlanish darajasini baholashda muhim ko‘rsatkich sanaladi. Shu bois, “Bola qachon gapira boshlashi kerak?” degan savolga ilmiy asoslangan javobni bilish har bir ota-ona uchun muhimdir.
So‘zlashni boshlash normalari
Bola ilk so‘z va iboralarni aynan qachon aytishni boshlashi juda muhim, chunki nutq, miya faoliyati va bolaning ruhiy holati bir-biri bilan chambarchas bog‘liq. Shuning uchun bola tengqurlari allaqachon to‘liq jumlalar tuzayotgan bir paytda hali gapirmasa, bu rivojlanishdagi kechikishdan darak berishi mumkin.
Ammo har bir bola individual, o‘ziga xos jadval bo‘yicha rivojlanadi. Demak, nutqning kech boshlanishi hamisha muammo borligini anglatmaydi. Shunday bo‘lsa-da, o‘rtacha me’yorlarni bilib olish zarar qilmaydi.
Odatda ilk so‘zlar taxminan 12 oylikda paydo bo‘ladi. Bu yoshda bolalar tovushlarni taqlid qila boshlaydi va “dada”, “ona” kabi oddiy so‘zlarni ayta oladi. Ikki yoshga kelib, lug‘at boyligi odatda 50–100 so‘zga yetadi va bola ularni oddiy iboralarga birlashtira boshlaydi.
Bola talaffuz qiladigan so‘zlar soni bilan birga, u bilan bo‘ladigan muloqot sifati ham juda muhim: kitob o‘qish, suhbatlashish va interaktiv o‘yinlar nutq rivojlanishiga yordam beradi. Na televizor, na audiohikoyalar yaqinlarining o‘rnini bosa olmaydi. Agar bola uch yoshga kelib oddiy gaplar tuza olmasa, shifokor logoped ko‘rigini tavsiya qiladi.
Bolalarning til chiqishi kechikishiga nimalar sababchi?
Individuallik
Har bir bola o‘ziga xos tarzda rivojlanadi. Agar sizning farzandingiz qo‘shningizning bolasidan bir oy oldin yura boshlagan bo‘lsa u qo‘shnining bolasidan ancha keyin gapirishni o‘rganishi mumkin. Bu xavotirga sabab bo‘lmaydi. Bu uning rivojlanishidagi o‘ziga xoslik bilan bog‘liq. Vaqti kelganda u ham boshqa bolalar kabi erkin gapira boshlaydi.
So‘zlashishga ehtiyojning yo‘qligi
Inglizlarda bir latifa bor: bolakay bir necha yil davomida gapirmabdi. Ammo unga bemaza bo‘tqani berishganda bundan norozi bo‘lib gapirib yuboribdi. Bu voqelik haqiqatdan yiroq emas. Farzandiga keragidan ortiq g‘amxo‘rlik qiladigan ota-onalarning bolalari o‘z istaklarini so‘z bilan aytishga ehtiyoj sezmaydi. Ba’zan eʼtiborsizlik ham nutq rivojlanishiga turtki berishi mumkin.
Pedagogik eʼtiborsizlik
Bu ota-onasi bilan umuman shug‘ullanmagan bolalarda uchraydi. Chaqaloq tug‘ilganidan eʼtiboran onasi va otasining, boshqa yaqinlarining muloyim so‘zlariga muhtoj bo‘ladi. Agar ona go‘dakni to‘ydirish va parvarishlash bilan cheklanib, u bilan muloqotni kam qilsa, nutq ham rivojlanmaydi.
Oilada ikki tilda gaplashish
Bunday oiladagi bolalar ham ko‘pincha tengdoshlaridan kech gapira boshlaydi. Buning oldini olish uchun bola tili chiqquncha u bilan bitta tilda, oson so‘zlar bilan muloqot qilish lozim.
Stress
Afsuski, stress nafaqat kattalar, balki bolalar ruhiyatiga ham salbiy taʼsir ko‘rsatadi. Qattiq qo‘rqish, oiladagi janjallar ham bola nutqining rivojlanishini kechiktirishi mumkin. Ushbu muammo bolalar psixologi yordamida bartaraf etiladi.
Genetik moyillik
Agar bola gapirishga shoshilmayotgan bo‘lsa uning otasi yoki onasi bolaligida necha yoshdan so‘zlay boshlaganiga qiziqish kerak, chunki nutq rivojlanish xususiyatlari ham genetik jihatdan bolaga o‘tadi. Bunday bolalar vaqti kelganda so‘zlashish darajasi bo‘yicha o‘z tengdoshlariga yetib oladi.
Tug‘ruqning qiyinchilik bilan o‘tishi
Bolaning asab tizimi to‘g‘ri shakllanishiga tug‘ruq asoratlari ham sabab bo‘ladi. Bu holat chaqaloqligida nevropatolog ko‘rigida aniqlanib, bolada nutq rivojlanadigan davrda yuzaga chiqadi. Ushbu nuqsonni tuzatish borasida logoped va defektologlar ishlaydi.
Eshitishdagi nuqsonlar
So‘z boyligi ko‘payishi uchun bola atrofdagilarning nutqini eshitishi va qabul qilishi kerak. Agar umuman eshitmasa, albatta gapirishni ham o‘rganolmaydi. Bu tashxisni lor shifokor aniqlaydi va davo choralarini belgilaydi.
Artikulyatsiya nuqsonlari
Nutq apparati meʼyorida ishlasagina bola turli tovushlarni chiqaradi. Agar unda muammo mavjud bo‘lsa, albatta nutq rivojlanishida aks etadi. Mushaklar tonusi sustligi, til osti tugunchasi qisqaligi va boshqalar artikulyatsiyada qiyinchilik tug‘diradi. Bunda bola qattiq ovqatlarni chaynay olmaydi, og‘zini ochib yuradi, so‘lak ko‘p oqadi. Bunday holatda nevrolog, nevropatolog, logoped-defektologlar yordam beradi.
Alaliya
Kasallik nutqning to‘liq rivojlanmasligi yoki umuman bo‘lmasligi, fikrini bayon qilishdagi muammolar bilan yuzaga keladi. Bunga nutq apparatining yetarli rivojlanmaganini bildiradi. Homila ona qornida bo‘lganda ayol yiqilishi yoki go‘dakligida jarohat olishi oqibatida bosh miyaga shikast yetib shunday asorat qolgan bo‘lishi mumkin.
Intellektual rivojlanishdagi muammolar
Nutq to‘g‘ridan-to‘g‘ri aqliy va ruhiy rivojlanish bilan bog‘liq. Turli genetik kasalliklar, autizm, daun sindromi, aqliy zaiflik, shubhasiz nutq rivojlanishiga taʼsir qiladi. Malakali mutaxassisning bola bilan tizimli ishlashi nutqni korreksiyalashga yordam beradi.
Qanday holatlarda mutaxassisga murojaat qilish lozim?
bola olti oyligida birorta tovush chiqara olmasa;
bir yoshdaligi mabaynida ota-onasining murojaatiga javob bermasa (mehrli murojaatga javoban tabassum qilmasa, “oldimga kel” kabi buyruqlarni e’tiborsiz qoldirsa);
1,5-2 yoshli bola ota-onalar tomonidan nomlangan predmetni (olma, stol va boshqalar) ko‘rsata olmasa;
1,5-2 yoshli bolada imo-ishora (barmog‘i bilan kerakli narsa)ni ko‘rsatmasa;
2 yoshida bitta ham so‘z aytmasa yoki ota-onasining so‘zlarini qaytara olmasa;
2,5-3 yoshida oddiy jumlalarni yasay olmasa (suv ichaman, olma bering, sayr qilaylik kabi).
Nutq apparati bilan bog‘liq patologiyalar ko‘pincha aynan 2 yoshdan keyin aniqlanadi. Biroq nuqson qanchalik erta aniqlansa, davolash shunchalik samarali bo‘ladi. Agar muolaja 1,5–3 yosh oralig‘ida boshlansa, bola maktabga borganda tengdoshlaridan qolishmaydigan darajada ravon gapira oladi.
Izoh (0)