UZ24 sayti mustaqil iqtisodchi Yuliy Yusupov bilan valyuta kurslarining ko‘pligi samarasi va yaqinda hukumat tomonidan qabul qilingan banklarga birjadan tashqari valyuta bozorida xorijiy valyutani xarid qilish va sotish operatsiyalarini bozor kursi bo‘yicha o‘tkazish huquqini bergan qaror haqida suhbatlashdi.
— So‘nggi kunlarda internetda valyuta bozorining liberallashuvi maqsadga muvofiqligiga oid bahslar bo‘lmoqda. Bugunda ekspertlarning bir qismi yoqlayotgan valyuta kurslarining ko‘pligi siyosati qanchalik samarali?
— Valyuta kurslarining ko‘pligi — Markaziy bank milliy valyutani ayirboshlashni rasman yo‘lga qo‘yib, biroq bu valyutani istalgan odamga emas, faqat tanlangan “omadi chopgan”larga sotishidir. Shuning uchun parallel ravishda muqobil valyuta almashtirishlar paydo bo‘ladi, bunda xohlovchilar valyutani kim sotmoqchi bo‘lgan bo‘lsa, o‘shandan oladi. Ya’ni valyuta ayirboshlanadigan joylar bitta emas, bir necha bo‘ladi.
Men qachondir O‘zbekistonda valyuta kurslarining ko‘pligi tizimini joriy qilishni yoki shu tizimni saqlab qolishni tavsiya qilgan biror jiddiy iqtisodchini tanimayman. Men 1996–2008-yillarda konvertatsiyaning bekor qilinishiga oid tahlillar o‘tkazilgan biror tahliliy hujjatni ham ko‘rmaganman. Shunchaki bunday hujjatlar yo‘q. Qaror esa oqibati hisobga olinmay, o‘zboshimchalik bilan qabul qilingan. Lekin milliy va xalqaro ekspertlar, mamlakatda erkin konvertatsiya chegaralangan 1996-yildan buyon shakllangan bunday tizim bizning iqtisodiyotimizga katta zarar ekanini tasdiqlashdan charchamayapti.
Menga noma’lum sabablarga ko‘ra valyuta ayirboshlash kurslarining ko‘pligi tizimini yoqlaydigan odamlarga ko‘p bora aniq va oddiy savolni berganman: bu tizimdan O‘zbekiston iqtisodiyoti qanday foyda ko‘radi, uning afzalligi nimada? Lekin biror marta aniq va ravshan, tushunarli javobni ololmadim, desam ishonasizmi? Muhokamalar asosan, “musaffo osmon, tinchlik”, iqtisodiy yutuqlar (statistik ma’lumotlarga tayanilgan) yoki “bundan yomoni bo‘lishi mumkin edi” degan mavzularda bo‘lmoqda. Qanday qilib valyuta ayirboshlash kurslarining ko‘pligi tizimi tinchlikni, real va xayoliy yutuqlarni ta’minlashi haqda tushuntirilmaydi.
Valyuta kurslarining ko‘pligi tizimi rivojlanayotgan ko‘plab mamlakatlarda avval (ya’ni 1960–70-yillar) qo‘llanilgan. Buning nazariy tomondan oqlangan jihatlari ham bor: milliy valyuta kursining oshishi asbob-uskunalarning importi narxini tushirib yuboradi va shu bilan birga sanoatlashtirishga imkon beradi. Lekin bu eskirgan holatdir, uni hayot qonunlari rad etgan, endilikda hech kim amaliyotda qo‘llamaydi.
— Nega u ish bermaydi?
— Birinchidan, valyuta ayirboshlash kurslarining ko‘pligini qo‘llash iqtisodiyotda byurokratiya rolini oshirishi faraz qilinadi, bu esa korrupsiya zo‘r manbaidir va samarasizdir. Hozirda investitsiyaviy qarorlarni o‘zlarining katta mablag‘lari bilan tavakkal qiluvchi xususiy tadbirkorlar emas, balki konvertatsiyaga imkon beruvchi davlat amaldorlari qabul qilyapti.
Ikkinchidan, valyuta ayirboshlash kurslarining ko‘pligi tizimi ichki bozordagi raqobatni parchalaydi: kimdir qulayroq kurs bo‘yicha konvertatsiya qiloladi, kimdir esa yo‘q. Va raqobat jangida eng yaxshi tovar va xizmatlarni ishlab chiqaruvchilar emas, balki konvertatsiya imtiyoziga ega bo‘lganlar yutib chiqadi. Natijada raqobatbardoshlikni, samarali tadbirkorlarni bozordan yuvib ketadigan g‘ayritabiiy seleksiya joy egallaydi.
Uchinchidan, milliy valyutaning oshgan kursi eksportni destimullashtiradi va balki faqat import o‘rnini bosish siyosatida qo‘llanilishi mumkin. Bu noto‘g‘ri bo‘lib, mamlakatning xalqaro mehnat taqsimotida qatnashishini chegaralaydi.
To‘rtinchidan, investitsiyani oshiruvchi stimullar ish bermaydi, chunki investitsiyaga faqat arzon import asbob-uskunalar yetarli emas. Bunga korrupsiyaning yuqori darajasi, teng bo‘lmagan o‘yin qoidalari, yuqori ma’muriy to‘siqlar, xullas barcha valyuta kurslarining ko‘pligi tizimini keltirib chiqaradiganlar bilan aralashtirilmagan maqbul investitsiya muhiti kerak.
Beshinchidan, agar valyuta kursida katta farq bo‘lsa va hukumat rasmiy konvertatsiyaga imkonni jihozlar importi bilan davomiy chegaralasa, bu investitsiya darajasini tezlatadi. Lekin ushbu investitsiyalar samarasiz bo‘lib qoladi, chunki investorlar jihozlarni uzoq muddatli ishlab chiqarishni yaxshilash uchungina emas, balki konvertatsiya uchun sotib oladi. Ya’ni investor ishlab chiqarishga pul tikkanidan daromad olmaydi, balki konvertatsiyaning o‘zidan oladi. Natijada, xarid qilinayotgan jihozlar sifati va ulardan foydalanish imkoniyatlari “investor”ni eng oxirgi o‘rinda xavotirga soladi. U soxta firmalar orqali hech kimga kerakmas jihozlarni “tiyin”lar evaziga (arzimagan pulga) sotib oladi va uni o‘z yurtida qimmatga oladi. Bu ishi ortidan esa imtiyozli konvertatsiyaga ega bo‘ladi. Shuning uchun ham bu kabi “investitsiya”lardan foyda kam (yoki nol).
Ko‘rib chiqilayotgan konsepsiyaning bankrotligini O‘zbekiston misolida ko‘rishimiz mumkin. Valyuta ayirboshlash kurslarining ko‘pligi tufayli nvestitsiya foydasiga taqsimlangan juda katta resurslarga qaramay, mamlakat nochor qolmoqda. Agar YaIM ko‘rsatkichi qanday o‘zgarganini solishtiradigan bo‘lsak, masalan, 1990 yoki 2000-yillar o‘rtalarida sobiq Ittifoq va Osiyoning sobiq sotsialistik mamlakatlari orasida bizniki eng yomon pozitsiyalardan birida turganini oson anglash mumkin. Va bu “e’tirof”ning kaliti valyuta kurslarining ko‘pligidir.
Sir emaski, bugun dunyoda mavjud operatsiya bo‘yicha erkin konvertatsiya yo‘q bo‘lgan davlat deyarli qolmagan. Hamma allaqachon mavjud operatsiya bo‘yicha konvertatsiyani chegaralash o‘z iqtisodiyotiga bolta urish kabi ekanini tushunib yetgan.
— Markaziy bankning xorijiy valyutani sotib olish va sotish operatsiyalarini birjadan tashqari valyuta bozorida o‘tkazish to‘g‘risidagi, xususiy banklarga importni amalga oshirish uchun valyutani bozor kursida yuridik shaxslarga sotishga ruxsat berish haqidagi so‘nggi qarorini ikki xil kursning davlatimizda qonuniylashtirilishi deb atash mumkinmi? Bu qaror valyuta liberallashuvi yo‘lidagi odimlardan birimi?
— Ha, shunday. Hukumat birinchi marta valyutani erkin almashtirishda qonunan sotib olish va sotish imkoniyatini tan oldi. Bundan kelib chiqadiki, “birja” kursi (pulni naqdsiz hisob-kitob qilish) qonuniylashtirildi. Men o‘ylaymanki, bu mavjud operatsiya bo‘yicha erkin konvertatsiyaga kiriladigan birinchi qadam bo‘ldi. Kelgusida esa uchta ssenariy bo‘ladi deb taxmin qilamiz:
Rasmiy kurs tushib ketadi, balki xususiy banklarning valyuta sotish bo‘yicha imkoniyatlari kengayadi. Natijada, rasmiy va bozor kursi bir-biriga yaqinlashadi va yagona ayirboshlash kursi o‘rnatiladi. Bunda Markaziy bank valyutani xususiy banklarga erkin sotadi va bu eng optimal ssenariydir.
Valyuta ayirboshlash kurslarining ko‘pligi tizimi qonuniylashtiriladi va bu tizim ko‘pga bormaydi (yarim yildan 1–2 yilgacha). Lekin kurs ayirboshlashda aniq muddatlar qo‘yiladi. Bu unchalik yaxshi bo‘lmagan ssenariydir. Shaxsan men valyuta bozorini liberalizatsiyalash jarayonini cho‘zish uchun asos ko‘rmayapman.
Valyuta ayirboshlash kurslarining ko‘pligi uzoq muddatga saqlanib qoladi, shu kabi bozor kursi legallashadi, lekin bunda rasmiy va bozor kursi orasida sezilarli uzilish bo‘ladi. Bu yomon ssenariydir.
Umid qilamanki, qabul qilingan qarorlar mavjud operatsiyalar va kurs almashinuvini unifikatsiyalash erkin konvertatsiya yo‘lidagi birinchi qadamdir.
— Markaziy bankning ushbu qarori o‘zbek biznesi va tashqi savdoda sifat belgisi bo‘ladimi? Tadbirkorlik faoliyatini yengillashtiradimi?
— Albatta. Tadbirkorlar uchun valyuta kursiga imkoniyat jiddiy ravishda osonlashadi, tashqi iqtisodiy faoliyatda byurokratik xarajatlar qisqaradi. Tabiiyki, to‘g‘ridan-to‘g‘ri import bilan shug‘ullanmaydigan, biroq import resurslarni sotib oladigan hamda to‘g‘ridan-to‘g‘ri eksport qilmaydigan, lekin eksportbop mahsulotlarni ishlab chiqaradigan tadbirkorlar harajati ham kamayadi.
— Erkin konvertatsiyaga o‘tayotgan davlatning valyuta zaxiralari yetarlimi?
— Barchasi erkin konvertatsiya qaysi kurs bo‘yicha amalga oshirilishiga bog‘liq. Masalan, agar 1 dollar 4 ming so‘m bo‘lsa, albatta, kam. Aytaylik, go‘shtning bir kilogrami 15 ming so‘m, bunda unga bo‘lgan talab oshadi (hamma arzon narsa sotib olgisi keladi), taklif esa kamayadi (hech kim o‘z molini arzon narxga sotgisi kelmaydi). Bunday holda Markaziy bankning valyuta zaxirasi tezda tamom bo‘ladi. Milliy valyuta kursini ayirboshlash barqaror bo‘lishi, ya’ni valyuta bozoridagi talab va taklifning tengligi ta’minlanishi kerak (shunda Markaziy bank kursning birdan spekulyatsiyativ tebranishini bartaraf qilish uchungina o‘z valyutasini sarflashi kerak bo‘lmaydi) yoki kurs past bo‘lishi lozim (bunga shunday erishiladiki, ya’ni Markaziy bank valyutani sotmaydi, aksincha, sotib oladi, shu yo‘l bilan valyuta zaxirasini to‘ldiradi).
Kurs almashinuvini boshqarishning maqbul siyosati — san’at. Markaziy bank bir vaqtning o‘zida ko‘plab vazifa va jihatlarni hisobga olishi kerak. Agar milliy valyuta kursi oshirilsa (dollar arzonlashtirilsa), bunda valyuta zaxiralari tugab boradi, mahalliy ishlab chiqaruvchilarga zarar yetadi (eksport qimmat, import esa arzon bo‘ladi), agar milliy valyuta kursi kamaytirilsa (dollar qimmatlashtirilsa), unda inflyatsiyani “qizdirib yuborishi” mumkin (import mahsulotlari va resurslar qimmat bo‘ladi) va valyuta kreditlarini olgan banklarga, tadbirkorlarga ziyon yetadi. Markaziy bank bu masalada “oltin o‘rtalik”ni topishi zarur. Yana bir boshqa muhim vazifa shuki, ayirboshlanadigan kursning keskin ko‘tarilishi yoki kamayishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Bu tashqi savdoga zarar yetkazadi.
Umid qilamizki, Markaziy bank o‘z faoliyatini yangi sharoitlarda qaytadan yo‘lga qo‘ya oladi va o‘z majburiyatlarini sharaf bilan bajara oladi.
Izoh (0)