Анъанавийлик сақлаб қолинади, совет даври услубидан воз кечилади: “Боқий Бухоро” тарихий-этнографик парк лойиҳаси ҳақида

“Боқий Бухоро” тарихий-этнографик парки лойиҳасини амалга оширишда анъанавийлик сақлаб қолиниши, совет даври услубидан воз кечилиши таъкидланди.

Марказий Осиё халқаро институти Бухорода қурилиши режалаштирилаётган ва кўплаб муҳокамаларга сабаб бўлаётган парк лойиҳаси юзасидан муносабат билдирди.

Унга кўра, тарихий ва этнографик паркини яратиш лойиҳаси совет даврида модернизмининг оғир “қўпол” услубида яратилган, асосий ғояси ва хусусияти тарихни унутиш бўлган шаҳар тарихий ландшафтининг ўзига хос жиҳатларини эътиборга олган ҳолда ҳудуддан фойдаланиш йўналишини ўзгартириш мақсадини кўзлайди. “Совет даврининг ёрқин даври”га зид равишда ўрта асрларга хос шаҳар манзараси агрессив қарама-қарши қўйилган жанубий йўналишдаги шаҳар биноларини кенгайтириш учун аввал фойдаланилган ҳудудда амалга оширишга мўлжалланган.

Тарихий шаҳардан жануброқда, хусусан, қадимий Саллох хон шаҳар дарвозаси атрофида жойлашган ҳудуддан фойдаланиш ғояси анча узоқ тарихга эга. Лойиҳани амалга ошириш учун ажратилган майдон тарихий, “қадимий” Бухорони “янги” совет шаҳрига айлантириш ғоясидан фойдаланиб шаҳар манзарасини ривожлантириш ҳудуди сифатида бир неча бор ўрганилган. Натижада ХХ асрнинг 60-80 йилларида ушбу ҳудудда совет модернизми услубида лойиҳалаштирилган катта ва баланд маъмурий бинолар, парк, стадион ва бошқа иншоотлар қад кўтардики, улар “тарихий” Бухоронинг кўринишига мутлақо тескари ва зид бўлган. Ҳудудни қисмларга ажратиш қадимий шаҳарнинг уйғун кўринишини атайлаб эътиборга олмасдан ўзгартирилган.

ХХ асрнинг иккинчи ярми ва XXI аср бошида ҳудуд бир неча бор ўзгартирилган, баъзан парк ҳудудига айлантирилса, баъзан “экспериментал” меъморий лойиҳаларни амалга ошириш учун берилган, яна бошқа пайт Бош шаҳарсозлик режасидан ажралган ҳолда тизимсиз равишда янги меъморий лойиҳалар томонидан ўзлаштирилган, натижада у турли услуб ва шаклдаги бино ва иншоотлар қад кўтарган ҳудудга айланган.

Ҳудудга тарихий-маданий ландшафт асос ҳамда тарихий маркази Бухоро бўлган мантиқий фазовий-ғоявий таркибий қисмини қайтариш — лойиҳанинг мақсадларидан биридир.

Қуйида ХХ асрнинг 20 йилларидан ҳозирги вақтгача бўлган даврда ҳудудни қисмларга ажратишнинг морфологик хусусиятларини эътиборга олган ҳолда ҳудуддан фазовий фойдаланиш диаграммаси келтирилган. Бунга Бухорода “Тарихий ва этнография парки” лойиҳасининг таҳлили ҳам киритилган.

Асосий вазифаси Бухоронинг тарихий марказини ҳар томонлама қўллаб-қувватлашдан иборат бўлган сайёҳлик кластерини ривожлантириш сифатида ҳудуддан фойдаланиш лойиҳаси маъмурий марказнинг янги жойга кўчирилиши ва майдондан Бухоро шаҳри ва вилоятининг (ҳудудида ЮНЕСКО Бутунжаҳон мероси рўйхатига киритилган яна 7 та обида жойлашган) туристик салоҳиятини ривожлантириш компоненти сифатида мақсадли фойдаланиш учун топширилиши ҳақидаги қарор қабул қилингандан кейин ишлаб чиқилган.

Лойиҳанинг ажратилган майдон доирасида амалга оширилиши давлат миқёсида қабул қилинган бир нечта қарорларнинг қабул қилиниши билан боғлиқ бўлган мантиқий асосга эга. Масалан, ҳукумат қарори билан Бухоро вилояти ва Бухоро шаҳрининг маъмурий марказини тарихий марказдан анча узоқда жойлашган янги жойга кўчириш ҳақида қарор қабул қилинди. Давлат ижроия органларининг аввалги жойлашув ҳудуди бўш ва мақсадли фойдаланилмай қолди. Шу билан бирга, мамлакат иқтисодиётининг муҳим сектори сифатида туризмни ривожлантиришни жадаллаштириш ҳақидаги фармон, шунингдек, аввал давлат маъмурий маркази сифатида фойдаланилган майдоннинг мақсадли вазифаси ҳақидаги қарорга асосан, бўлажак сармоядорлар учун ҳудуддан сайёҳлик кластерини ривожлантириш ҳудуди сифатида фойдаланиш ва Бухоро тарихий марказини тегишли равишда сақлашнинг мажбурий формати белгиланди.

Кейинги комплекс ўрганишлар шуни кўрсатадики, бинолар реставрация қилиш ва лойиҳа мақсадлари учун фойдаланишга яроқли ҳолатда эмас, шу жумладан, бунга фойдаланиш муддатлари тугагани, ишчи майдоннинг кичиклиги, замонавий ускуналар билан жиҳозлашнинг имкони йўқлиги ҳам сабаб бўлди.

Лойиҳа шаҳар учун зарур бўлган туризм салоҳияти сегментини, шу жумладан, маҳаллий аҳоли ҳамда шаҳарнинг меҳмонларига кенг кўламли рекреацион салоҳият, кечки ҳордиқ, қўшимча меҳмонхона инфратузилмаси (булар шаҳарда ниҳоятида кам) кабиларни ривожлантиришни кўзда тутган. Лойиҳа 60 фоиз аҳоли манфаатларига ва 40 фоиз маҳаллий ҳамда халқаро туризм сегментларига йўналтирилган. Лойиҳани амалга ошириш доирасида яшил қопламалар 15-22 гектар майдонни эгаллайди, бу бугунги кунда ҳудуддаги яшил қопламалар майдонидан 3 баробар ортиқ.

Мавжуд маълумотларга кўра, Ўзбекистонга келаётган сайёҳлар оқимининг йил сайин ортиб бораётгани муносабати билан ЮНЕСКО Бутунжаҳон мероси объекти “Бухоро тарихий маркази”га катта юклама тушмоқда. Бу сайёҳлар ва Бутунжаҳон мероси объекти ҳудудида яшаётган аҳолини зарур ресурслар билан таъминлашдаги қийинчиликлар билан боғлиқ. Ресурсларнинг чегаралангани шунга олиб келдики, ҳукумат, шунингдек, вилоят ва ҳудудий ҳокимият хорижий сайёҳлар, маҳаллий аҳолидан кўплаб шикоят олмоқда, бу шикоятлар кўлами анча кенг: оддий гигиена инфратузилмаси етишмаслиги ва шаҳарнинг тарихий қисми ўта гавжумлиги, турли нарх тоифасидаги хоналар етишмаслиги, ландшафт-рекреацион ва кўнгилочар масканлар камлиги каби масалалардир.

Ўз ичига янги жойлаштирув жойлари, меҳмонхоналар, ресторан, кафе, музей, ҳунармандчилик ва сувенир маҳсулотлар ишлаб чиқариш устахоналари, шунингдек, кечки кўнгилочар ва ҳордиқ масканларини олган туристик хизматларни тақдим этишга катта эҳтиёж мавжуд.

Замонавий шаҳар тураржой биноларининг майдонлари ўрнига давлат маъмурий марказининг аввалги жойини лойиҳани амалга ошириш жойи сифатида белгилаш ҳам эҳтимоли юқори бўлган ижтимоий таранглик ва норозилик даражасини камайтириш мақсадини кўзлаган. Мавжуд маълумотларга кўра, ЮНЕСКО Бутунжаҳон мероси объекти ёнида қурилиш ишларини олиб бориш имкони йўқлиги, шунингдек, хусусий тураржой биноларни бузишнинг мақсадга мувофиқ эмаслиги туфайли (бу оммавий норозиликни келтириб чиқариши мумкин), Бухоро вилояти ҳокимияти Бухорода бўлажак сайёҳлик марказининг жойлашув жойини аниқлаш бўйича аҳоли ўртасида сўровнома ўтказди.

Аксарият респондентлар маъмурий марказни кўчириш зарурлигини қайд этди, бу уларнинг фикрича, маҳаллий аҳоли учун қулайликлар ортиши, шунингдек, шаҳар марказига юкламанинг камайишига олиб келади ва бунда туризм соҳасига ҳеч қандай зиён етмайди. Бухоронинг тарихий маркази “тарихий ва этнография парки” лойиҳасига мантиқий боғлиқ равишда асосий туризм йўналиши бўлиб қолади. Бунга қўшимча равишда барча респондентлар шаҳарда “яшил” ҳудудлар ва жамоат жойларини кўпайтириш зарурлигини қайд этди.

Лойиҳа шаҳарни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг турли секторларига ижобий таъсир кўрсатади. Бухоро “Тарихий ва этнография” парки лойиҳасининг асосий функсионал вазифаси – қадимий Бухоронинг бой тарихи ва маданияти, ноёб моддий ва номоддий маданий меросини сақлаш, шунингдек, уларни халқаро миқёсда кенг тарғиб қилишдан иборат. Лойиҳа Бухоронинг тарихий маркази билан мантиқий боғлиқ. Бунда лойиҳанинг вазифалари қаторига қадимий шаҳардаги мавжуд жиҳатларни янги лойиҳага қарши қўйиш, устун қўйиш, алмаштириш эмас, балки улар ўртасида уйғунликка эришиш, “тарихий марказни” сақлаб қолиш, лойиҳани “Бухоро тарихий маркази” қадриятларига мослаштириш кабилар киради.

Бу самарага эски шаҳар қисмида мавжуд бўлмаган ёки етарли бўлмаган шаҳарнинг ижтимоий-иқтисодий секторларини ривожлантиришга қаратилган тадбирлар сериясини амалга ошириш орқали эришилади. Шубҳасиз, кўп сонли атрибутларга эга бўлган Бутунжаҳон мероси объектининг буюк универсал қиймати асосий омил ҳисобланади.

Янги лойиҳа қуйидаги йўналишларда хизматларни ривожлантириш учун имкониятлар яратади:

• ҳозирда шаҳар тузилмасида тақдим этилмаган премиум даражадаги туризм сегментини яратиш;
• фуқароларнинг барча ёш тоифалари учун рекреацияларни ривожлантириш, бунда ёшларга ва фаол дам олиш турларига алоҳида эътибор берилади;
• декоратив-амалий ва халқ санъати билан боғлиқ маҳаллий бизнесни кенгайтириш учун (рақобатлашиш учун эмас) қўшимча имкониятлар.

Тадқиқотлар ёрдамида маҳсулотларни сотиш учун дўкон, устахона ва шогирдларни ўргатиш учун ўқув хоналари бир жойда жойлашган шаклда ўрта асрларнинг корхонавий тадбиркорлик қилиш усули концепциясини шакллантириш муаммоси аниқланди. Тадқиқотлар ўрта аср устахонаси бизнес тузилмаси концепциясини шакллантиришдаги муаммони қайд этди, унда маҳсулот сотиш дўкони ҳам, устахона ҳам, талабаларни ўқитиш учун бинолар ҳам бир жойда жойлашган.

Бухоронинг тарихий қисмида бу форматдаги ўрта асрга хос устахоналар деярли йўқ. Қўлбола ишлаб чиқариш маҳсулотлари турли жойларда жойлашган. Лойиҳа эса устахоналарнинг анъанавий корхона шаклидаги тузилиши концепциясига амал қилиш учун шароит ва имкониятлар яратишни кўзда тутган.

Шуниси қизиқки, ХIX аср ва ХХ аср бошларида Саллах Хон дарвозаси ҳудудида мўйна ва теричилар, шунингдек қассоблар дўконлари бир жойда жойлашган.

ХIX-ХХ асрларда Бухорода ҳунармандчилик устахоналарининг жойлашуви. Тери заводлари ва Саллах Хон дарвозаси жойлашган жой харита-схемада ҳаворанг билан белгиланган.

Ҳаво ҳарорати юқори бўлган фаслларда қулай дам олиш. Лойиҳани амалга ошириш натижасида кўкаламзорлаштириш, суғориш, фаввора, анъанавий сув таъминоти ва сувдан фойдаланиш тизимларини йўлга қўйиш орқали микроиқлимнинг ўзгариши ва ҳаво ҳароратининг 4-5 даражага пасайишига эришиш режалаштирилган.

Бухоронинг бу қисмида ер ости сувлари ер юзасига жуда яқин жойлашган. Тарихдан бу ҳудуд деҳқончилик ва экинзорларни ривожлантириш учун қулай бўлган ботқоқли ҳудуд эди.

• Маҳаллий аҳоли ва сайёҳларнинг кечки дам олишлари учун шароит яратиш;
• йирик миллий ва халқаро тадбирлар ўтказиш учун имкониятлар ва шароитларни яратиш.

Айни пайтда Бухоро глобал ва вилоят обрўсини оширишга хизмат қиладиган тадбирларни ўтказиш учун етарли инфратузилмага эга эмас. Шу билан бирга, 2025 йилда вилоятда замонавий дизайн ва ҳунармандчилик бўйича биринчи биенналесини ўтказиш режалаштирилган.

Барқарор ривожланиш мақсадларига эришиш мақсадида ижодий ва инновацион салоҳиятни сақлаш ва қўллаб-қувватлаш учун ЮНЕСКО нинг “Ижодий шаҳарлар тармоғи” ғоясини қўллаб-қувватлаш ва ривожлантириш бўйича платформа тайёрлаш.

Тарихий-этнографик истироҳат боғи ҳудудида анъанавий Бухоро меъморчилиги ва замонавий шаҳарсозлик услублари уйғунлигини ифодаловчи объектлар, жумладан этнографик музей, тарихий кварталлар, чойхоналар ва миллий таомлар ресторанлари, турли ҳунармандчилик дўконлари ва анъанавий ирригация ва дренаж тизимлари — ариқ ва ҳовузлар бўлади. Шунингдек, мажмуа марказида мусиқали фаввора ўрнатиш режалаштирилган. Лойиҳа “Бухоро тарихий маркази”нинг турар-жой фаолиятига алоҳида эътибор қаратиб, маҳаллалар фаровонлигини оширишга, шунингдек, иқтисодий ва ижтимоий хилма-хилликни таъминлаган ҳолда тарихий шаҳарларни маданий мероснинг муҳим элементлари сифатида асраб-авайлашга хизмат қилади.

2025 йилда Бухорода биринчи замонавий дизайн ва ҳунармандчилик биенналеси бўлиб ўтади. Бу Ўзбекистонни халқаро санъат ҳамжамиятига қўшиш ва унинг дунёдаги маданий-тарихий обрўсини ошириш имконини бериши кутилмоқда.

2023 йил 31 октябрда ЮНЕСКО Бухорони “ижодий шаҳарлар тармоғига” (УCCН) қўшганини эълон қилди. ЮНЕСКО нинг “Ижодий шаҳарлар тармоғи” дастури 2004 йилда ташкил этилган ва ҳар икки йилда янгиланади. У ижодкорликка — барқарор шаҳар ривожланиши двигатели, ижтимоий интеграция ва маданиятнинг дунёга таъсирини кенгайтириш учун сармоя киритмоқчи бўлган шаҳарлар ўртасида халқаро ҳамкорликни ривожлантириш учун мўлжалланган.

Дастур БМТ ташаббусларини, жумладан, 2030 йилгача Барқарор ривожланиш мақсадларини қўллаб-қувватлайди. Ҳозирда ушбу дастурга дунёнинг 300 га яқин шаҳарлари киритилган. “Ижодий шаҳарлар тармоғи” етти ижодий йўналишни қамраб олади: декоратив-амалий ва халқ амалий санъати, дизайн, кино, гастрономия, адабиёт, медиасанъат ва мусиқа. Ўзбекистон маданият ва санъатни ривожлантириш жамғармаси Бухорони декоратив-амалий ва халқ амалий санъати йўналишида тақдим этди, шунингдек, Бухорода ижоднинг ушбу соҳасини ривожлантиришнинг тўрт йиллик режасини тақдим этди.

Лойиҳа тарихий узлуксизлик ва шартлилик, тарихий воқеликка ҳурмат ва концепцияни ишлаб чиқиш ва лойиҳалаш жараёнида шаҳар тузилмасининг органик ривожланишини ҳисобга олиш тамойилларига асосланади. Ўрта асрларда бинолар бўлмаган, ботқоқли ҳудуд бўлган жойда амалга ошириш режалаштирилган Бухоро “тарихий-этнографик истироҳат парки” лойиҳаси кўриниши ва таркиби жиҳатидан ХIX аср — ХХ аср бошларидаги даврга хос ўсимликлар ва буталар кўп бўлган экологик маскан яратиш тамойилига асосланади.

Лойиҳа доирасида шаҳар тузилишини ривожлантиришни режалаштириш ўрта аср шаҳар тузилишини ифодаловчи элементларга асосланади: ўрта аср шаҳарларининг ўз вақтида ташқи шаҳар девори билан белгиланган чегаралари (ҳозирда йўқ бўлиб кетган), реконструкция қилинган Саллах Хоннинг дарвозаси (археологик тадқиқотлар давомида жойлашуви аниқланган), органик ривожланган йўл тармоғининг йўналиши, ички кўчалар, маҳаллаларнинг жойлашуви.

Турли соҳалар мутахассислари иштирокидаги энг мақбул меъморий ечимлар бўйича муҳокама ва изланишлар давомида лойиҳа Бухоронинг тарихий қисми, морфологияси ва шаҳар қиёфасининг яхлитлиги билан мантиқий боғлиқликдаги кўринишга эга бўлди. Бунда Бухородаги “эски” бино-иншоотлар тузилиши аутентиклигини “Тарихий ва этнологик парки”нинг янги биноларини оддий қабул қилиб, шу билан бирга уларни ана шу жиҳатлар асосида ажрата олиш зарурияти ҳам инобатга олинди.

Турли соҳа мутахассислари иштирокида мунозаралар ва энг мақбул меъморий ечимларни излаш жараёнида лойиҳа уни шаҳарнинг тарихий қисми билан боғлайдиган шаклларни олади, лойиҳа тузилиши дизайни мантиғини ва Бухоронинг тарихий қисмини, шаҳар қиёфасининг морфологияси ва яхлитлигини бўйсундиради. Шу билан бирга, тарихий-этнографик истироҳат боғи лойиҳасининг янги биноларидан “эски” Бухоро иншоотларининг мувофиқлиги аниқлаш қобилияти ва оддий идрок даражасида ажратиш зарурати ҳисобга олинади.

Шундай қилиб, лойиҳада жойга хос маҳаллий белгилар ва параметрлар намоён бўлади, яратилган янгиликлар билан бирга анъанавийлик ҳам сақланиб қолади.