Президент Каримовнинг 9 май табриги, андижонлик миллионер билан ҳамтовоқликда айбланган прокурор, «журналистика дангаса ва текинхўрларга қарши ўт очиши керак!». Ўзбек матбуоти 8 майда нималар ҳақида ёзган?

Тарих — ҳаёт такрорлардан иборат экани ҳақида сабоқ берувчи энг яхши устоз; ҳар кунлик бу сабоқлардан доим ҳам вақтида ва тўғри хулосалар чиқарилмаса-да, тарих барибир энг яхши устозлигича қолаверади.

Ҳам Ўзбекистоннинг, ҳам жаҳоннинг бундан 90, 60 ва 30 йил аввалги манзарасига ўзбек матбуоти кўзи билан имкон қадар назар солиш ҳам қизиқ, ҳам фойдали кўринди. Бундан ўн йиллар аввал айнан бугунги санада нималар бўлган, давр матбуоти улар ҳақида нима деб ёзган, жамоатчиликнинг муносабати қандай эди — буларнинг барини «Кун матбуоти тарихи» рукни орқали кузатиб бориш мумкин.

90 йил аввал. 8 май, якшанба

Избоскандаги «Файзулла Хўжаев» колхозида аҳвол пачава. Бунга сабаб, биринчидан, иш тўғри йўлга қўйилмаган, иккинчидан, «колхоз раҳбарлигида ярамас унсурлар» ўтирибди. «Колхоз раиси Бозор Ҳамроқулов муштумзўрлар билан бирга. Уни ахтарган киши нашахонадан топади», дейилади «Қизил Ўзбекистон»даги «Ҳамроқулов нашахонада» хабарида.

Худди шу Избоскан томондаги «Болшевик» колхозида эса «ҳайдаш-экиш ишлари болшевик суръати билан олдинда бораётир». Айниқса, колхоз зарбдорларидан бири — 21 ёшли жувон Гуласалхонга гап йўқ: у «ҳар куни 3 танобдан ерга чигит экди».

«Қизил Ўзбекистон»нинг сўнгги саҳифасида прокурор Бадриддинов суди тафсилотларига бағишланган «Мозийнинг қора-қоронғи сир пардалари йиртила бошлади» сарлавҳали материал берилган. Прокурор Катаняннинг «фош қилишлари»га ишониладиган бўлса, бу пардалар ортида, масалан, Бадриддиновнинг андижонлик машҳур миллионер Аҳмадбек ҳожи Темирбеков билан танишлиги ва бу бойнинг ташаббуси билан Бадриддинов бошқа бир бойнинг қизига уйланишидек «айби» бор.

Бу томошадан кўзланган мақсад — Бадриддиновни, у «турли найранглар воситаси билан ўзини ‘оқ’ деб кўрсатишга» қанча уринмасин, имкон қадар ёмон қилиб кўрсатиш. Шу мақсад билан Бадриддинов Саидхонов деган диний арбобни халқ терговчиси қилиб тайинлашда айбланади. Сўнг, Саидхоновнинг ўзи сўроққа тутилади: «Бадриддиновнинг қариндоши бўлган суд ижрочиси бўлган Қулиевнинг уйига ким билан бориб, нима қилдингиз?» (шу саволнинг ўзида Бадриддинов қариндош-уруғчиликда ҳам гумон қилинмоқда).

Саидхоновнинг жавоби: «Унинг уйига Бадриддинов олиб борди, у ерда зиёфат едик. Биргина бу эмас, Бадриддиновнинг буйруғи билан унга ўзим ҳам уч бор палов пишириб берганман». Шунақа: қозининг ўғли Саидхоновнинг айбларидан бири — синфий душманнинг қариндошига ош пишириб бергани. 1930 йилларда бу қамалиб кетишга етарли бир айб бўлган.

60 йил аввал. 8 май, сешанба

«Қизил Ўзбекистон» газетаси асосан икки мавзуни ёритган — биринчиси, ҳали ҳам 5 майдаги «Правда» газетасининг 50 йиллик юбилейи ва матбуот куни байрами, иккинчиси, Тошкентда 7 май куни очилган «СССРда ленинчи миллий сиёсат тантанаси» деган катта илмий конференциянинг очилиши тафсилотлари.

Ўзбекистон газеталари СССР етакчиси Никита Хрушчёвнинг «Правда» газетасининг 50 йиллигига бағишланган тантанали мажлисдаги нутқининг таржимасини босган. Ўртоқ Хрушчёв бу нутқида матбуотнинг асосий вазифаларини санаб берган. Жумладан, унинг айтишича, «матбуот коммунизм қурувчиларнинг меҳнатини улуғлаши ва дангасалар ҳамда текинхўрларга қарши шафқатсиз ўт очиши керак» (сўз эркинлиги, матбуот эркинлиги, фикр эркинлиги деган гап-сўзлар йўқ — йўқ нарса гапирилмайди-да).

«СССРда ленинчи миллий сиёсат тантанаси» номли илмий конференция очилишида Ўзбекистон етакчиси Шароф Рашидов сўзга чиққан. Уни бу нутқи учун қоралаб бўлмайди — 1962 йилда бошқача гапириб ҳам бўлмасди, эҳтимол. Шунга қарамай, мантиқсизлик яққол кўзга ташланади — конференция гўёки халқлар дўстлиги ва тенглигига бағишлангандек, аммо нутқнинг айрим ўринларига кўз югуртириб, аслида бу тадбир ҳам, СССРдаги бутун бошли миллий сиёсат ҳам аниқ бир миллатни алоҳида улуғлашдан иборатдек кўринади.

«Ёш ленинчи»даги Чехославияга бағишланган сарлавҳаси ажойиб: «Гулла, яшна, социалистик Чехославия!». 1991 йилдан сўнг машҳур бўлган, кўпчилик кўрган, эшитган «Гулла, яшна, мустақил Ўзбекистон!» деган шиорга ўхшайди-я!

30 йил аввал. 8 май, жума

Барча марказий газеталарда президент Ислом Каримовнинг 9 май байрами муносабати билан Иккинчи Жаҳон уруши ва меҳнат фронти фахрийларига, барча ўзбекистонликларга табриги эълон қилинган. Мустақиллик давридаги биринчи 9 май табригидаги президент бу сананинг ўзини «улуғ Ғалаба куни» деб атагани билан, табрикноманинг бирор ўрнида «Улуғ Ватан уруши» атамасини ишлатмаган.

«Халқ сўзи»нинг ўтган сонларидан бирида ёзувчи Иброҳим Раҳимнинг мустақил Ўзбекистондаги жой номлари муаммосига бағишланган «Қачон дадил бўламиз?» сарлавҳали мақоласи босилган эди. Газетанинг 8 май сонида ўша мақолага Тошкент шаҳар ҳокимлиги Атамалар комиссияси масъул котиби Д.Саидовнинг жавоби эълон қилинган. Ёзувчи Шота Руставели кўчасининг «жимжилоқдай бир қисми Усмон Носирга жой бергани»ни танқид қилиб ёзганди; ҳокимлик вакилининг қайд этишича, «бор-йўғи икки бекат Шота Руставели номида ва, Худо хоҳласа, Усмон Носир таваллудининг 80 йиллигигача кўча тўлиғича унинг номи билан юритилиб, шаҳримиздаги истироҳат боғларидан бирига ҳам бу хассос шоримиз номи берилади» (қайд этиш жоиз, ҳозирда Усмон Носир номи Шота Руставели кўчасинин жимжилоқдай бир қисмида ҳам йўқ: Жанубий Вокзалдан то Гранд Мир меҳмонхонасига қадар — салкам 7 километр йўл грузин шоири номи билан аталади).

Тил масаласида яна бир лавҳа — бундан 30 йил аввал Ўзбекистон етакчиси халқлар ва миллатлар тенглигига бағишланган катта тадбирда рус тилига алоҳида миннатдорчилик билдиришга мажбур бўлган бўлса, энди ўзбек олимлари «овруполашган атамаларнинг ўзбекчаси мавжуд бўлишига қарамай,.. аксарияти собиқ иттифоқ даврида мажбуран тиқиштирилгани»ни қораламоқда.

Ўзбек газеталари 8 май куни босган чет эл хабарлари орасида ҳозирги кун нуқтаи назаридан шуниси қизиқ: «Ҳозирги вақтда КХДРда СПИД билан бирорта касалланиш ҳолати аниқланган эмас. Бинобарин, бу касаллик келгусида ҳам КХДРда пайдо бўлмайди. Бу касаллик мамлакатга кириб келадиган барча тирқишларни беркитиб ташлаш имконияти мавжуд». 2020 йилги пандемияни кўрган, кузатган одамларга таниш манзара, шундай эмасми? Ахир Шимолий Кореяда ҳали ҳам ковид аниқланмаган, чунки ковид кириши мумкин бўлган барча тирқишлар ёпиб ташланган. «Бўлиши мумкин эмас!», деганди кўпчилик, ваҳоланки, уларда 30 йиллик тажриба бор экан.

Афғонистонда энди Бурҳониддин Раббоний раҳбар сифатида эътироф этилмоқда; ўт очишни тўхтатиш тўғрисида битим имзоланган, битимга яқин вақт ичида (яъни, 1992—1996 йиллар оралиғида) «Кобул қассоби» номини оладиган Гулбиддин Ҳикматёр ҳам қўшилгани айтилади.

Тошкентда эса Афғонистондаги урушнинг оғриқли акс-садоси — Акмал Икромов (ҳозирги Учтепа) туманидаги «Янгиобод» маҳалласида Афғон урушида ҳалок бўлганлар хотирасига ёдгорлик ўрнатилган. Бу ҳақдаги фотолавҳа сарлавҳаси ҳам эътиборга молик: «Шаҳидлар хотираси асло ўчмагай».

Ушбу материал ҳуқуқлари муаллифларида сақланган ҳолда эълон қилиш шарти билан «Дарё» интернет-нашрига тақдим этилди