Амударёда тошқин, уй олиш учун навбатда турган 70 минг тошкентлик, Кобулни жангсиз эгаллаган Аҳмад Шоҳ Масъуд. Ўзбек матбуоти 27 апрелда нималар ҳақида ёзган?

Тарих — ҳаёт такрорлардан иборат экани ҳақида сабоқ берувчи энг яхши устоз; ҳар кунлик бу сабоқлардан доим ҳам вақтида ва тўғри хулосалар чиқарилмаса-да, тарих барибир энг яхши устозлигича қолаверади.

Ҳам Ўзбекистоннинг, ҳам жаҳоннинг бундан 90, 60 ва 30 йил аввалги манзарасига ўзбек матбуоти кўзи билан имкон қадар назар солиш ҳам қизиқ, ҳам фойдали кўринди. Бундан ўн йиллар аввал айнан бугунги санада нималар бўлган, давр матбуоти улар ҳақида нима деб ёзган, жамоатчиликнинг муносабати қандай эди — буларнинг барини «Кун матбуоти тарихи» рукни орқали кузатиб бориш мумкин.

90 йил аввал. 27 апрель, чоршанба

Апрель охирида газеталардаги одатий мавзу — 1 май байрамига тайёргарлик. «Май кунларида таъминот» хабарида шундай маълумотлар келтирилган: «Тошкент жамоат овқатланиш учун қўшимча 70 центнер ва қази ясамоқ учун ҳам шунча гўшт берилади. 20 апрелдан бошлаб бутун ширинлик ишхоналарида май кунлари Тошкент аҳолисини таъминлаш учун маҳсулот тайёрлана бошлади. 30 апрель, 1 ва 2 майда бутун магазинларда эрта соат 9 дан кеч 11 гача савдо қилинади».

1 май куни Андижонда янги парк очилади, Тошкентдаги паркларни тайёрлаш ишлари ҳам шу санагача тугатилиши керак, Бухорода эса, «Қизил Ўзбекистон»нинг кўрсатишича, бу масала оғриқли. «Шаҳар баладия идораси маданият ва истироҳат парки қурилишини чўзиб, унга тўсқинлик қилмоқда. Парк учун ҳануз тегишли жой белгиланмаган. Қуриш плани тузилмаган. Шу кунгача ҳеч бир тайёрлик иши олиб борилмади. Фақат кейинги кунлардагина Андижонга шаҳар баладия идорасининг ишчиси жўнатилиб, бу киши ундаги маданият ва истироҳат паркининг планини олиб келди. Ҳозир мана шу планга қараб иш бошланса керак» (бир сўз билан айтганда — «Андижон тажрибаси»).

«Қизил Ўзбекистон» мухбири Иброҳимов Деновдан хабар бермоқда: «‘Фрунзе’ колхози ҳозиргача ётлардан тозаланмаган. Колхоз тепасида муштумзорлар вакили Очилди Элмуродов ўтиради. Элмуродовнинг отаси катта ғалладор бойлардан бўлиб, бир жувоз, бир тегирмон ва бир қанча ҳектарлаб ери бўлиб, амир бекларидан бири, ўзи эса бир неча йиллаб домла-имомлик қилиб келган бир шахс эди. Бу колхозга катта бўлиб олганидан кейин ўзига ўхшаган қулоқ ва бойлардан Ўсар Эшқувват ўғли, Хўжамурод Бобоев, Норбобой Мелибоев, Саҳат Обидов, Саҳат Бобоев, Қарши Хўжамуродов, Тўра Қосимов, Маҳмуд Тиллаевларни колхозга тортиб, уларни яшириб келаётир».

Сув — бундан 90 йил аввал ҳам жиддий муаммо. Унинг кўплиги ҳам, йўқлиги ҳам. «Норин раёнида сувсизликдан кўра сув тошқинининг хавфи кучли бўлиб, ҳар йили сув тошиб, экилган ва экилишга тайёрланган ерларни евиб кетиш ҳодисалари кўп бўлади», — деб бошланади «Қизил Ўзбекистон»даги «Сувсизлик ва тошқин хавфи тугатилсин» материали. Айни вақтда, шу материалнинг ўзида «раённинг айрим участкаларида ўткан йил сингари яна сувсизликдан пахта экинларини чанқатиб қўйиб, ҳосилдорликни камайтириш хавфи ҳам бор»лиги таъкидланади.

Шу кунларда Амударёнинг Янги Чоржўй (ҳозирги Туркманобод) шаҳри яқинидан ўтган қисмида «сув ўз сатҳидан кўтарилиб, бутун ариқлар сув билан тўлиб-ошиб кетгани» ҳақида хабар берилади. «Қулоқларда сувни тартибга қўйиб турувчи ускуналар бўлмаганлигидан сув тошқинини зарарсизлантиришга йўл қўймайди. Баъзи бир ариқлар ва тўғонлар сувнинг қувватига қарши тура олмайди, ер бўш бўлуви сабабли катта каналларнинг икки чеккасидан сув уриб кетди. Ариқларнинг яхши ускуналанмаганлиги натижасида ошиқча сувни ташлашга мумкинлик бермайди. Бунинг натижасида ернинг бир қисми шўр бўлиб, ботқоқлик пайдо бўлади ва бундай ерлар 20-30 кунгача қурумасдан ётади», — деб ёзади «Қизил Ўзбекистон».

Совет Ўзбекистони 1 майга тайёрланаётган бир вақтда, дунё асосан Япониянинг Хитойдаги ҳаракатларини кузатиш ва Европадаги янги, асосий фазаси етти йилдан сўнг бошланажак урушга тайёргарлик кўриш билан банд. «Нима сабабдан Америка флоти Буюк муҳитда қолади?» сарлавҳали хабарда шундай дейилади: «Бу қарорда Японияга нисбатан яширин ишорат бор. Башарти, Америка флоти Атлантик муҳитда турган чоғда Япония билан Америка ўртасида душманлик ҳаракатлари пайдо бўла қолса, Америкага Панама каналининг японлар ёки япон агентлари томонидан портлатилиши юзасидан қўрқунч таҳдид қилур эди. Бу нарса Атлантик эскадрасининг Буюк муҳитга келишини бир неча ойга кечиктирган бўлур эди. Шу сабабли Америкага ўз флотини Буюк муҳитда сақлаш фавқулодда мувофиқдир».

«Стимсон Женевада. Тардёнинг саволларига иккиёқлама жавоблар» сарлавҳали хабар АҚШ давлат котиби Генри Стимсон ва Франция бош вазири Андре Тардьё ўртасидаги музокаралар ҳақида. «Тардьё Оврўпа жанжали юз берган тақдирда, АҚШнинг қандай позиция тутажагини аниқлаш учун уринди. Стимсон бунга ҳар қандай жавоб беришдан қўл тортди. Тардёнинг Миллатлар иттифоқи ҳужумга дучор қилинган мамлакат фойдасига хуруж қилинган тақдирда АҚШ қандай позиция тутажак, деган саволига Стимсон жавоб бериб: бу нарса Америка афкор оммасининг қандай позиция тутишига боғлиқдир, деди».

Эътиборга молик яна бир хабар — Хелсинкида 22 апрель куни СССРнинг Финляндиядаги мухтор вакили Иван Майский билан Финляндия ташқи ишлар вазири Аарно Юрьё-Коскинен ўртасида битишувчилик тартиблари тўғрисидаги битимга қўл қўйилган. «Бу битим бунгача тузилган бир-бирига ҳужум қилмаслик аҳдига қўшимчадир», — дейилади «Қизил Ўзбекистон»нинг хабарида. Бахтга қарши, бу битимлар Финляндияни 1939 йилги СССР босқинидан асраб қола олмайди.

«Ёш ленинчи»нинг 1932 йил 27 апрель сонига мансуб қуйидаги лавҳа бугунги дайжестдан фақат сарлавҳаси учун танлаб олинди. Сарлавҳанинг иккинчи қисмини ўқий олдингзми? Кўп қийналманг, у ерда мана бундай деб ёзилган, бутун сарлавҳани келтирамиз: «Оппортунизм кўз бўямачилиғиға зарба беринг! Наманган комсомоли камбағал якка хўжалиқларни буксирға олиши керак».

60 йил аввал. 27 апрель, жума

1962 йил 27 апрель куни Ўзбекистонда марказий газеталар чоп этилмаган.

30 йил аввал. 27 апрель, душанба

1992 йилнинг 27 апрель куни Ўзбекистонга Туркия бош вазири Сулаймон Демирел келиши керак. Шу боис ўзбек газеталари нафақат Демирел ҳақидаги бир материални («Ғирот минган чавандоз») кетма-кет ва такрор-такрор босмоқда, балки Туркияга оид бошқа кўплаб позитив материаллар ҳам бермоқда. Масалан, «Тошкент оқшоми» бутун бир саҳифани Туркияга бағишлаган. Унда, жумладан, «Турк ошуқлари ижодидан» туркуми остидан Юнус Эмро, Пир Султон Абдал ва Ошиқ Умар каби мумтоз турк шоирларининг шеърларидан таржималар берилган:

Худди шу саҳифада 1925 йили Қўқонда туғилган, аммо тақдир тақозоси билан 1937 йили Ўзбекистондан чиқиб кетиб, охир-оқибат Туркияга ўрнашиб қолган тижоратчи Лутфулла Темур билан суҳбат эълон қилинган. Суҳбатнинг қуйида ҳавола қилинаётган қисми эътиборга молик (ҳар ҳолда, 1990 йиллар бошидаги Ўзбекистон ҳақида маълум бир тасаввурлар беради):

Душанба кунлари фақат «Тошкент оқшоми» чиқади, шу боис кейинги материаллар асосан пойтахт муаммолари ҳақида. «Уй-жой қурилиши ва тақсимоти ‘Оқшом’ назоратида» рукнида босилган катта материалда «ҳозир шаҳар бўйича уй-жой олиш навбатида турганлар сони 70 мингдан ортиқ кишини ташкил этиши» маълум қилинган. «Ўтган йили эса ҳаммаси бўлиб 5,5 минг кишигина уй-жой билан таъминланди. Яъни, бу бир йилда шунча оила сиғадиган уй-жой қурилди, демакдир. Ана шу рақамлар бир-бирига чоғиштирилса, охирги навбатда турган киши яна неча йилдан кейин уй олиши (агар қурилиши ҳажми ўтган йилги миқдордан тушмай турса) аниқланади», — дейилади материалда.

Материалда беш хонали кенг уй олган бўлса-да, «ярамас қўшниси» сабаб давлатдан уни алмаштириб беришни сўраётган, шунингдек, уй-жой тақчил бўлган шу кунларда қариб қолган отаси ё онаси баҳона яна бир квартира олишга уринаётган кишилар қораланган. Шу билан бирга, беш боласи билан ҳаммомда яшашга мажбур бўлаётган самарқанд-дарвозалик бир аёлнинг мурожаати муштарийлар эътиборига ҳавола қилинган:

«Транспортга маблағ керак» сарлавҳали хабарда қизиқ рақамлар келтирилган: «Ҳар куни 358 трамвай ва 308 троллейбус йўналишлар бўйлаб манзилга чиқади». Бунга ҳали яна юзлаб автобуслар ва метрони ҳам қўшса, 1992 йили тошкентликларнинг жамоат транспорти билан таъминланганлик даражаси ҳозиргисидан анча юқори бўлгани яна бир бор ойдинлашади (у вақтларда ҳозирги тирбандликларнинг ўндан бири ҳам бўлмагани эътиборга олинсами...).

Президент Нажибулло ҳокимиятдан четлатилгач, гўёки тинчигандек кўринган Афғонистон, хусусан, Кобул яна ўт ичида: «Сўнгги маълумотларга кўра, Аҳмад Шоҳ Масъуднинг ҳарбий бўлинмалари Кобулга жангсиз кириб, Президент саройи, радио, телевидение биноларини, кўпгина вазирликларни эгаллаган. ‘Афғонистон ислом партияси’нинг етакчиси Гулбиддин Ҳикматиёр Пешоварда тузилган ‘Афғонистон ислом ҳукумати’га киришга розилик берган эди. Аммо сўнгроқ у бу фикридан қайтди ва ўз ҳарбий бўлинмаларига шаҳарни эгаллашни буюрди. Кобулда мужоҳидлар турли гуруҳлари ўртасида қуролли тўқнашувлар бошланганлиги хабар қилинди».

Ушбу материал ҳуқуқлари муаллифларида сақланган ҳолда эълон қилиш шарти билан «Дарё» интернет-нашрига тақдим этилди