1917 йил Россияда октябрь инқилоби амалга ошгач, инқилоб душманлари билан курашиш, сиёсий мухолифатни йўқ қилиш ва контрразведка ишларини олиб бориш учун давлатга янги махсус хизмат лозим эди. Инқилоб доҳийси Ленин юқоридаги вазифаларни бажариш ва мамлакатда болшевикларнинг мутлақ ҳукмронлигини ўрнатиш учун махфий полиция яратишга қарор қилади. 1917 йил 7 декабрь куни ташкил этилган ВЧК (Бутунроссия фавқулодда комиссияси) ёхуд Чека айнан шундай ташкилот бўлди.
Ташкилот қачон ва нима учун тузилган эди?
Инқилобдан сўнг янги давлат қандай бўлиши ва қандай тузилмаларга эга бўлиши ҳақида мунозаралар бошланади. Собиқ Россия империясида инқилобга қарши кучлар ҳали анча кўп бўлиб, Ленин ҳукумати улар билан курашувчи махсус ташкилотга эга эмасди.Айнан шундай воситага, яъни аксилинқилобий кучлар билан курашувчи кучга эга бўлиши учун инқилобнинг кўзга кўринган вакилларидан бири бўлмиш Феликс Дзержинскийга инқилоб душманларини аниқлаш ва уларга қарши кураш олиб борувчи махсус агентлик тузиш топширилади.
1917 йил 20 декабрь куни Халқ комиссарлари кенгаши йиғилишида нутқ сўзлаган Дзержинский тузилажак ташкилотнинг вазифалари ҳақида гапиради. Унинг маърузасида ташкилот аксилинқилобий ва жиноий фаолиятларни бостириш учун дастлабки тергов ишларини олиб бориши айтилади. Шунингдек, у жиноятчиларни ҳибсга олиш ва уларнинг мулкларини мусодара қилиш каби вазифаларни бажаришини ҳам айтиб ўтади. Владимир Илич Ленин бошчилигидаги Халқ комиссарлари кенгаши янги агентлик тузиш режасини маъқуллайди ва кенгаш ҳузурида Бутунроссия фавқулодда комиссияси (Всероссийская чрезвычайная комиссия — ВЧК) тузилади. Унга раҳбар этиб Феликс Дзержинский тайинланади.
Дастлаб ВЧК (тўлиқ номи «Аксилинқилобий ҳаракат ва саботажга қарши кураш бўйича Бутунроссия фавқулодда комиссияси») жуда катта ваколат ва жазо чораларини қўллаш ҳуқуқига эга эмасди. Унинг асосий вазифалари аксилинқилобчиларни топиш ва уларни озиқ-овқат карталаридан маҳрум қилиш (очарчилик рўй берган ўша пайтда бундай картадан мосуво бўлиш жиддий жазо ҳисобланган), «халқ душманлари» рўйхатини тузиш ва нашр этиш ҳамда аксилинқилобий мулкларни мусодара қилишдан иборат эди.
1917 йил 24 октябрда Ишчи ва аскар депутатлари советининг иккинчи Бутунроссия қурултойи янги республикада ўлим жазосини бекор қилади. Шу сабаб ВЧК ёки Вечека дастлаб қатл жазосидан фойдаланмаган.
«Қизил террор»
Аммо мамлакатда фуқаролар уруши бошланиши билан вазият ўзгаради. 1918 йил февралда Халқ комиссарлар кенгаши «Социалистик ватан хавф остида!» чақириғи остида махсус декрет чиқаради. Унга кўра, ВЧК душман агентлари, чайқовчилар, безорилар, аксилинқилобий агитаторлар, чет эл жосусларини жиноят содир этган жойида отиб ташлаш ҳуқуқига эга бўлади. Шундай бўлса-да, бу жазо сиёсий мухолифларга нисбатан қўлланмайди. Қолаверса, Чека ходимлари (чекистлар) сони бу даврида ҳали жуда кўп эмасди.Болшевикларга қарши фаолликнинг кучайиши, фуқаролар урушининг бошланиши, 1918 йил июлдаги чап социалист-инқилобчиларнинг муваффақиятсиз қўзғолони ва август ойида Ленин ҳаётига суиқасд уюштирилиши Чека сафининг кескин ўсишига олиб келади. Сентябрь ойида Халқ комиссарлари кенгашининг «Оқ гвардия ташкилотлари, фитна ва қўзғолонларга алоқадор барча шахсларни отиб ташлаш» ҳақидаги фармонидан сўнг бутун мамлакат бўйлаб ВЧКнинг тарихда «қизил террор» деб номланган қатағон кампанияси бошланади.
Фармонда инқилоб душманларини синфий йўқ қилиш ҳақида ҳам гап бориб, Чека тез орада зодагон, руҳоний ва ўртаҳол деҳқонлар синфида «тозалаш» ишларини бошлайди. Бир неча ой ичида Чека томонидан мингга яқин киши отиб ташланади.
Ташкил этилганда бир неча юз терговчидан иборат бўлган агентлик 1920 йилга келиб юз мингдан ортиқ ходимга эга бўлади. Ташкилотнинг маҳаллий бўлимлари ҳам тузилиб, улар ҳудудлардаги мулкдорларни йўқ қилиш билан шуғулланади. Чека инқилобнинг қилич ва қалқонига айланади. Унинг етакчиси Феликс Дзержинский шафқатсиз ва қаттиққўллиги сабаб «Темир Феликс» номини олади.
Қонунларга тупурган ташкилот
Чека ҳеч қандай қонунга бўйсунмас эди. Ташкилот хоҳлаган одамини сўроқ қилади, ҳибсга олади, мол-мулкини мусодара қилади ёки отиб ташлайди. 1917—1923 йиллардаги «қизил террор» даврида 90 мингга яқин киши Чека ертўлаларида ҳеч қандай судсиз отиб ташланади.Қонунан Чека Халқ комиссарлари кенгаши олдида жавобгар бўлиб, ҳар қандай ҳаракат учун кенгашдан рухсат олиши керак эди. Бироқ кўп ҳолларда Дзержинский операцияларни тугатиб бўлгандан сўнггина кенгашга хабар берарди.
1918 йил Адлия комиссарлиги Чека қонунларни ўзбошимчалик билан бузаётгани учун ташкилотга қарши чиқади. Комиссарлик Чекадан гумонланувчиларни ҳибсга олишдан олдин Адлия комиссарлигини бу ҳақида хабардор қилишни талаб қилади. Инқилобнинг кўпгина арбоблари, жумладан, Николай Бухарин ва ички ишлар комиссари Григорий Петровский ҳам «жиноятчилар билан тўлган» Чеканинг ўзбошимчаликларни тўхтатишни сўрайди. Таниқли болшевик Лев Каменов эса ташкилотни бутунлай тугатиш ҳақида гапиради.
Дзержинский бундан қаттиқ ғазабланади ва уларга аксилинқилобий ҳаракатларни юмшоқ қонуний йўл билан тор-мор қилиб бўлмаслигини айтади. Коммунистик партиянинг энг кўзга кўринган аъзолари Ленин, Сталин, Яков Свердлов ва Лев Троцкий Чека террорини қўллаб-қувватлайди. Ленин қонунларга ўзгартириш киритади ва Чека Адлия комиссарлигини ҳибсга олиш ёки қатл қилишдан олдин эмас, кейин хабардор қилиши белгилаб қўйилади. Шу тариқа Чеканинг қонунга бўйсунмаслиги янада мустаҳкамланади.
Даҳшатли ва шафқатсиз қийноқ усуллари
ВЧК ёки Чека инсоният тарихидаги энг даҳшатли қийноқ усулларини яратгани ва қўллагани билан тарихнинг қора саҳифаларида қолган. Ташкилот ҳеч қандай қонун билан ҳисоблашмаслиги сабаб айбдорларни хоҳлаган кўйига соларди. Чекистларнинг қийноқлари ғайриинсоний кўриниш касб этганди.Тарихчи Oрлондo Файджес «Халқ фожиаси» китобида Чеканинг баъзи қийноқ усуллари ҳақида ёзади:
Қийноқ усулларининг ниҳоятда «ақллилигига» кўра Чекани испан инквизицияси билан таққослаш мумкин. Ҳар бир маҳаллий Чеканинг ўзига хос қийноқ усуллари бор эди. Масалан, Харьковда «қўлқоп найранги» усулини қўллашарди. Бунда қурбоннинг қўллари териси шилиниб кетгунга қадар қайноқ сувда қайнатилади: натижада уларнинг қўллари қонаб кетади ва теридан ажралади. Қўл худди қўлқоп (тери)дан ажралган каби бўлиб қолади.Сарицин (кейинчалик Сталинград, ҳозирда Волгоград) Чекаси эса қурбонларнинг суякларини ярмидан арраларди. Воронеж чекистлари яланғоч инсонларни михланган бочкалар билан қисишган. Армавир қурбонларининг эса бошига чарм тасмани ўраб, темир мурват билан қисиш орқали бошлари эзиб ташланган.
Киевда янада даҳшатлироқ усул қўлланган: қурбоннинг танасига каламушлар солинган қафасларни ёпиштириб, қафасни қиздиришади. Натижада жон талвасасидаги каламушлар қурбоннинг ичакларини ёриб, ўтиб кетади.
Одессада қонхўр чекистлар қурбонларни тахталарга боғлаб гулхан ёки қайнаб турган сувда секинлик билан куйдирган. Қишдаги энг севимли жазо эса яланғоч қурбонлар устидан улар тириклайин музлаб қолмагунга қадар совуқ сув қуйиш эди.
«Ўша эшак, фақат тўқим бошқа»
Чека кўпинча махфий полиция деб аталса-да, мамлакатда ҳамма унинг борлигини, нима вазифалар бажаришини биларди. Чека стандарт формага эга бўлмаса ҳам, одамларга кўпинча узун чарм пальто кийган чекистларни таниб олиш қийин бўлмаган. Бу атайлаб қилинган иш бўлиб, халқ узун пальто кийган чекистлар барча жойда борлигини, болшевикларга қарши чиққан ёки хиёнат қилганлар дарҳол йўқотилишини билиши керак эди. ВЧК қатлларни сиёсий мақсадлардан кўра кўпроқ оммавий даҳшатга сабаб бўлиши учун уюштирган. Бунга ёрқин мисол сифатида Ленин буйруғи билан Пенза шаҳрида юз кишининг омма олдида дорга осилишини келтириш мумкин.1922 йил 6 февраль куни Бутунроссия Марказий ижроия қўмитаси ВЧКни тугатиш, унинг ўрнига Ички ичлар халқ комиссарлиги қошида Давлат сиёсий бошқармаси (Государственного политического управления — ГПУ) тузиш тўғрисида қарор қабул қилади. Чека қўшинлари ички ишлар қўшинларига айлантирилади. Шундай қилиб полиция ва давлат хавфсизлик органларини бошқариш ягона комиссарлик ихтиёрига ўтказилади. Бироқ ном ўзгаргани билан тизимда катта ўзгаришлар бўлмайди, ГПУ ҳам Чека қилган ишларни давом эттиради.
ГПУдан сўнг ОГПУ (Объединённого государственного политического управления — Бирлашган давлат сиёсий бошқармаси), унинг вориси НКВД (Народный комиссариат внутренних дел — Ички ишлар халқ комиссарлиги), кейин эса НКГБ (Народный комиссариат государственной безопасности — Давлат хавфсизлиги халқ комиссарлиги), МГБ (Министерство государственной безопасности — Давлат хавфсизлиги вазирлиги) ва ниҳоят КГБ (Коммитет государственной безопасности — Давлат хавфсизлик қўмитаси) СССР давлат хавфсизлик хизматлари ташкилоти сифатида ташкил этилади.
Уларнинг барчаси ВЧК асосида яратилган ва фаолият юритган бўлиб, вазифа ва усуллари ҳам деярли бир хил эди. СССР тарқалиб кетгач, унинг таркибидаги давлатлар махсус хизматлари ҳам бўлиниб кетади. Уларнинг жуда кам қисмида собиқ КГБ бўлинмалари бутунлай қайта ташкил этилди. Кўпчилигида эса анча пухта ишлаб чиқилган КГБ, аслида эса ВЧК тизими сақланиб қолди.
ВЧК ўзининг ворисларидан фарқли равишда барча соҳалар: озиқ-овқат таъминоти, транспорт, армия ва денгиз флоти полицияси, мактабларни назорат қилиш, давлатга зарур материалларни етказиб беришни назорати остига олганди. Чекистлар баъзида бутун бир қишлоқларни ўраб олиб, қириб ташлар, ғаллани давлатга топширмаганларни излаб топиб, ҳатто «ишчилар давлати»да ишчилар синфи қаршилигини ҳам қонга ботирганди.
Айнан Чека ХХ асрдаги янги махфий хизмат ва полициялар учун андоза бўлди. Гестапо (Гитлер Германияси), Стаси (Шарқий Германия), САВАК (Эрон) махфий хизматлари айнан ВЧКдан намуна олиб тузилган махсус ташкилотлар эди.
Изоҳ (0)